Ġzabella qasimova, musa bayramov

7.4.

 

Sənaye çirkab suları ilə çirkləndirici maddələrin atılmasına 

görə ödəmənin hesablanması 

 

Ətraf mühitə sənaye çirkab suları ilə çirkləndirici maddənin atılmasına 

görə  ödəmənin  ölçüsü  (asılı  maddələr,  neft  məhsulları,  üzvi  maddələr)  P

i 

(manat/il) hər bir inqridientə görə aşağıdakı formula ilə təyin edilir:    

 

                      P

i  

= M

xw  

. H

i

     

                                           

(7.13) 

burada,  M

xw 

-    müəssisənin  ərazasindən  çıxan

 

  atmosfer  və  suvarma 

sularının  tərkibində  çirkləndirici  maddənin  kütləsi,  ton/il.  M

xw 

  göstəricisi 

522 

 

(4.14)  formulu  ilə  tapılır;    H

i 

  -  i  çirkləndirici  maddəsinin  atılmaslna  görə 

ödəmə normativi,  manat/ton.  

Çirkləndirici  maddənin  yol  verilən  atılmasına  görə  cəmi  ödəmə  (P

1, 

manat/il) bu formula ilə təyin olunur:    

 

         

P

1  

=  F. (P

a1

+ P

nl 

+ P

obt1

) k

g                                         

(7.14) 

 

burada, F - ərazinin ekoloji əhəmiyyətlilik əmsalı, P

a1

>P

n1

>P

obt1 

- asılı 

maddələrlə  çirklənmələrə uyğun ödəmələr (rubl/il) k

g – 

çirkləndirici maddə-

nin icazə verilən atılma əmsalı.  

Əgər  tullantılar  yol  verilən  həddi  keçərsə,  onda  cəmi  ödəmələr  P

2 

(manat/il) aşagıdakı formula ilə hesablanır:   

 

                       P

2 

=  F.(P

a2

+ P

n2

+ P

obt2

) . (1 - k

g

)                           (7.15) 

 

Burada,  P

a2

, P

n2

, P

obt2 

– atılmaların müəyyən olunmuş limit həddində 

ödəmə,  manat/il).  k

g 

əmsalı  0-dan  1-ə  qədər  dəyişir  və  müəssisənin  təbiəti 

mühafizə fəaliyyətinin xarakterindən asılı olaraq aşağıdakı qaydada yerləşir:  

a)

 

Ərazinin nümunəvi tərkibinin yaradılması zamanı, yağış sularının bir 

hissəsi texniki  su təhcizatında istifadə olunduqda  əmsal k

g1 

= 0,86 - 0,96; 

b)

 

Bərkidilmlş ərazinin bir hissəsinin istifadəsi zamanı əmsal k

g2 

= 0,85 

- 0,95; 

c)

 

Qrunt səthinin bərk örtüklə əvəz olunması zamanı əmsal k

g3 

= 0,85 - 

0,95;  

d)

 

Çirklənmənin olduğu zaman:  10 - a qədər  k

g4 

= 0,8; 10 - 30%  k

g4 

= 

0,75%;  30 - 50%   k

g4  

= 0,65. 

Pozulmanın bütün göstərilən punktlar eyni zamanda olduğu halda  k

g

 

aşağıdakı formula ilə hesablanır. 

                                      

2

)

 

k

 

+

 

(k

  

=

g4

3

-

g1

g

k

                              (7.16)  

 

Eyni  zamanda  ―a‖,‖b‖,‖c‖  bəndləri  həyata  keçirildikdə  əmsal  k

g 

aşağıdakı formada tapılır: 

 

                   k

g 

= k

g1 

+ 0,02 k

g2 

+ 0,02 k

g3                                             

(7.17)  

 

Ətraf  mühitin  çirklənməsinə  görə  ümumi  ödəmə  (7.14)  və  (7.15) 

formulu ilə hesablanan ödəmələri cəmləməklə müəyyən olunur: 

 

                         P =  P

1 

+ P

2

            

                                (7.18) 

523 

 

Misal. Ətraf mühitlə sənaye çirkab suları ilə düşən çirkləndirici mad-

dələrin  yol  verilən  və  limit  atılmalarına  görə  ödəmənin  hesablanması  tələb 

olunur. 

Verilənlər. müəssisənin  ərazisindən çıxan çirkləndirici maddənin küt-

ləsi (4.14) formulu ilə hesablanır: M

as

 = 16, 204 t/il asılı maddə;  M

n

 = 2,315 

t/il  neft  və  neft  məhsulları;  M

bnk 

=0,386  t/il,  üzvi  maddə  OBT-a  görə 

hesablanır.  

M

xw

 = ϑ 

.

 W

xw 

  .  

C

xw

 

 

Müəssisənin  ərazisindən  atmosfer  və  suvarma-yuma  sularının  tərki-

bində çirkləndirici maddələrin kütləsi (t/il) bu formula ilə tapılır. 

Müəyyən  olunmuş  yol  mverilən  atılmaların    həddi  daxilində  ödəmə 

normativi:    N

a1 

=9,1  manat/t  asılı  maddələr;  N

n1 

=137,75  manat/t,  neft  və 

neft məhsulları;  H

obt1 

=2,275 manat/t üzvi maddə OBT-a görə;  atılmaların 

müəyyən olunmuş limit həddində ödəmə: N

a2 

=45,75 manat/t asılı maddələr;  

N

n2 

=688,75  manat/t  neft  və  neft  məhsulları;    N

obt2 

=11,375    manat/t    üzvi 

maddə OBT-a görə.    

Ekoloji  faktorları  (su  obyektlərinin  vəziyyəti)  nəzərə  alan  əmsal  F  = 

1,14. Müəssisənin  ərazisi 10 %-ə qədər  çirklənib, başqa sözlə ―d‖ bəndinə 

əsasən yol verilən atılma əmsalı k

g

= 0,8-dir.  

Həlli.  Ətraf  mühitin  müəyyən  olunmuş  normatlv  daxilində  çirklən-

məsinə görə ödəmənin ölçüsü (7.13) formulu ilə hesablanır: P

a 

=16,204 

.

 9,1 

= 147,456 manat /il asılı maddələr; P

n 

=2,315 

. 

137,75 =318,89 manatl/il neft 

və neft məhsulları;  P

bnk 

= 0,38 

. 

11,375 = 4,322 manat/il  üzvi maddə.  

Atılmaların  yol  verilən  normativləri  daxilində  cəmi  ödəmə  (7.14) 

formuluna  əsasən  :  P

1

=  1,14

.

(147,456  +  318,89  +  4,322) 

.

  0,8  =  349,249 

manat/il.   

  Çirkləndirici  maddələrin  yol  veriləndən  artıq,  başqa  sözlə  təbiətdən 

istifadəçiyə  müəyyən  olunmuş  limit  həddində  çirkləndiricilərin  atılmasına 

görə  cəmi  ödəmə  (7.15)  formulu  ilə  tapılır:  P

2 

=  1,14 

.

  (45,75  +  688,75  + 

11,375) 

.

  (1-0,8)=170,059  manat/il.  Ümumu  ödəmə  (7.18)  formuli  ilə 

hesablanır:  

                   P = P

1 

+ P

2

 = 349,249 + 170,059

 

 =  519,308 manat /il 

 

7.5.   Səyyar mənbələrdən atmosferə çirkləndirici maddələrin 

atılmasına görə ödəmənin hesablanması 

Atmosferə  çirkləndirici  maddələrin  yol  verilən atılmalarına görə ödə-

mə P

n

 (manat)  aşağıdakı formula ilə hesablanır 

 

524 

 

bn

n

i

i

n

P













1

                                              (7.19)  

burada,    B

i

  -hesabat  dövründə  nəqliyyat  vasitələrinin  sərf  etdiyi  i 

yanacaq  növünin  miqdarı  (t);  H

bn

  –yol  verilən  atılma  həddini  aşmayan  öl-

çüdə  çirkləndirici  maddələrin  atılmasına  görə  ödəmənin  baza  normativi  , 

manat (cədvəl 7.6)   

Çirkləndirici maddələrin yol verilən atılma həddi keçməsinə görə ödə-

mə P

sn

 (manat)  aşağıdakı formula ilə hesablanır: 

N

n

P

P

n

i

n

sn







1

5

5

                                            (7.20)  

burada,  P

n

  -  çirkləndirici  maddələrin  yol  verilən  atılmalarına  görə 

ödəmə (manat),  formul (7.19) ilə təyin olunur; n - standarta uyğun olmayan 

nəqliyyat  vasitələrinin  sayı;  N-  yoxlanıllan  bütün    nəqliyyat  vasitələrinin 

ümumi sayı. 

Cədvəl 7.6 

Səyyar mənbələrdən çirkləndirici maddələrin atmosfer havasına atılmasına 

görə ödəmə normativləri  (müxtəlif növ yanacaqlar üçün), manat 

 

Yanacaq növləri 

Ölçü vahidi 

1ölçü vahidinə görə ödəmə normativi. 

Etilləşməmiş benzin 

t 

1,3 

Dizel yanacağı 

t 

2,5 

Kerosin 

t 

2,5 

Sıxılmış təbii qaz 

100 m

3

 

1,2 

Mayeləşdirilmiş  qaz 

t 

1,2 

  

Nəzərdə göstərilən nəqliyyat vasitələrinin sayı yanacaq növlərinə görə 

ayrıldıqda  olmalıdır.  Müəssisənin  nəqliyyat  vasitələrinin  100  %-dən  20 

ədədi, 50%-50 ədədə qədəri, 30%-100 ədədə qədəri, 20%-500 ədədə qədəri, 

10%-500 ədəddən yuxarı. 

Əgər  yoxlamanın  nəticəsində  standartlara  uyğun  olmayan  nəqliyyat 

vasitələrinin payı 90%-dən çox və ya 10%-dən azdırsa onda seçmənin nəti-

cələrini  iki  dəfə  artırmaq  lazımdır.  Seçmənin  göstərilən  ölçülərinə  riayət 

olunmadıqda.  Normativ  tələbatlara  cavab  verməyən  nəqliyyat  vasitələrinin 

üzə çıxan payı istismarda olan bütün nəqliyyat vasitələrinin sayına paylanır. 

Nəqliyyat  vasitələrindən  çirkləndirici  maddələrin  olmasına  görə 

ümumi ödəmə P

ü  

(manat) aşağıdakı bərabərliklə təyin olunur. 

       

P

ü 

= (P

n

+P

sn

) . A

e

                                           

(7.21) 

burada  A

e

  –  regionda  atmosfer  havasının  vəziyyətinin  əhəmiyyəti  və 

ekoloji situasiya əmsalı (cədvəl 7.7).     

525 

 

 

Cədvəl 7.7 

RF-nin iqtisadi rayonlarının ərazisində ekoloji faktoru  

(atmosfer  havasının vəziyyətini) nəzərə alan əmsal 

 

RF-nin iqtisadi rayonları 

Atmosfer havası üçün A

e 

əmsalının qiyməti

 

Şimali RF 

1,4 

Şimal Qərbi RF 

1,5 

Mərkəzi 

1,9 

Volqa-Vyatsk 

1,1 

Mərkəzi –Qararatorpaqlar 

1,5 

Volqasahili (ətrafı) 

1,9 

Şimali –Qafqaz 

1,6 

Ural 

2 

Qərbi-Sibir 

1,2 

Şərqi-Sibir 

1,4 

Uzaq Şərq 

1 

Kalininqrad vilayəti 

1,5 

    

Qeyd*  şəhərlərdən  atmosfer  havasına  çirkləndirici  maddələrin  atılmasına  görə  1,2 

tamamlayıcı (əlavə) əmsaldan istifadə olunur. 

  

Əgər  atılan  qazları  neytrallaşdırıcı  qurğulardan  istifadə  olunarsa, 

göstərilən  ödəmələrə  azaldıcı  əmsallar  tətbiq  etmək  olar.  Belə  ki,  etilləş-

məmiş benzin və qaz işlədən avtonəqliyyata 0,05 əmsalı tətbiq olunur, digər 

qalan nəqliyyat vasitələri üçün isə - 0,1.  

Misal.  Müəssisənin  maşın-traktor  parkından  çirkləndirici  maddələrin 

atılmasına görə ödəməni hesablamaq tələb olunur. 

Verilənlər. Müəssisənin aşağıdakı maşın-traktor parkı var:  benzin yük 

avtomobilləri - 85 ədəd; dizel yük avtomobili - 65 ədəd; minik avtomobilləri 

– 8  ədəd; traktorlar - 50 ədəd. 

Atılan  qazlar  toksinliyinə  görə  standartlardan  kənarlaşır:  benzin  yük 

avtomobilləri - 18 ədəd;  dizel yük avtomobili - 5 ədəd; minik  avtomobilləri 

- 3 ədəd;  traktorlar  – 6 ədəd. 

Bir ildə 260 ton AИ – 80 və AИ - 93 benzini və 80 ton dizel yanacağı 

istifadə  olunur.  7.7.  cədvəlinə  əsasən  A

e

  əmsalını  təyin  edirik,  hansı  ki, 

məsələn 1,8 (1,5,.1,2) bərabərdir. 

  Həlli.  

1.  Nəqliyyat  vasitələri  benzin  yandırdıqda  müəssisənin  yol  verilən 

tullantılara  görə  ödəmələrini  (P

n

,  manat)  7.19  formula  ilə    hesab-

layırıq:   

P

n

= 260 

.

 1,3  =  8,459 manat 

 

2.

 

Nəqliyyat vasitələri dizel yanacağı yandırdıqda müəssisənin yol  

526 

 

verilən atılmalara görə ödəmələri (P

n

, manat) 7.19 formulu ilə hesab-

layırıq:                                            

P

n  

=  80 

.

 2,5  =  4,00 manat. 

 

3.  Səyyar  mənbələrdən  yol  verilən  atılmalara  görə  müəssisənin  cəmi 

ödəməsi: 12,459 manatdır. 

4.  Çirkləndirici  maddələrin  yol  verilən  miqdarı  keçməsinə  görə  ödə-

məni (P

sn

, manat) benzin yandırıldıqda (7.20) formulu ilə təyin edirik:   

 

                                     

54

,

9

6

,

381

93

21

459

,

8

5











sn

P

  

5.Çirkləndirici  maddələrin  yol  verilən miqdarı keçməsinə  görə ödəmə 

(P

sn

, manat), dizel yanacağı istifadə olunduqda (7.20) formulu ilə təyin 

olunur:  

38

,

2

6

,

95

115

11

4

5











sn

P

 

  6.  Tullantıların  yol  verilən  miqdarı  keçməsinə  görə  cəmi  ödəmə 

11,92 manatdır.  

7.  (7.21)  formuluna  əsasən  səyyar  mənbələrdən  çirkləndirici  mad-

dələrin atılmasına görə ümumi ödəmə:  

 

P

ü

 = (8,459 + 11,92) 

.

1,8  =  36,682 manatdır 

 

7.6.Daimi mənbələrdən atmosferə çirkləndirici maddələrin  

atılmasına görə ödəmənin hesablanması 

       

Təbiətdən  istifadəçiyə  təyin  olunmuş  atılmaların  yol  verilən  həddini 

keçməyən  miqdarda  çirkləndirici  maddələrin  atılmasına  görə  ödəmə  P

yv 

(manat), aşağıdakı formula ilə təyin olunur: 

                             

e

tn

n

i

i

yn

A

H

M

P







1

                                     (7.22) 

burada,  M

i

  –  çirkləndirici  maddəsinin  faktiki  atılması  (ton)  hansı  ki, 

YVA  (M

yva

)  kiçikdir;  H

bn

  –1  ton  i  maddəsinin  yol  verilən  atılma  (YVA) 

həddində atılmasına görə ödəmənin baza normativi, manat; A

e

–ekoloji situa-

siya  əmsalı  və  RF-nin  iqtisadi  rayonlarında  atmosferin  əhəmiyyəti  əmsalı 

(cədvəl 7.7) 

Müəyyən olunmuş limit həddində çirkləndirici maddələrin atılmasına  

görə ödəmə (P

e

, manat), başqa sözlə nə vaxt limit atılmaları YVA-dan çox 

olarsa, onda aşağıdakı formula ilə ödəmə hesablanır: 

527 

 

                        

e

ei

n

i

ei

e

A

H

M

P







1

;               M

ei

>M

yva       

olduqda,         (7.23) 

 

burada,  M

ei

  –  limit  həddində  i  çirkləndirici  maddəsinin  atılmaları,  t;  

H

bl

  –  müəyyən  olunmuş  limit  həddində  1  t  i  çirkləndirici  maddəsinin 

atılmasına görə ödəmənin baza normativi, manat.    

Çirkləndirici maddələrin limitdən yüksək atılmasında ödəmə, P

ly

 (ma-

nat),  başqa  sözlə  faktiki  atılma  limit  atılmasından  çox  olarsa,  onda  ödəmə 

aşağıdakı formula ilə hesablanır:  

                       

e

l

n

i

sli

sl

A

H

M

P

2

1

5







                                  (7.24)  

 

burada,  M

sli

  –i  çirkləndirici  maddəsinin  limitdən  yüksək  atılması,  t;  

H

bi

 - 1 ton i çirkləndirici maddəsinin təyin olunmuş limit həddində atılması-

na görə ödəmənin baza normativi, manat.    

Atmosfer havasının çirkləndirilməsinə görə ümumi ödəmə: 

                                                                   

                          P = P

yvA

  +  P

e

  +  P

sl

                                  (7.25) 

formulu ilə təyin olunur. 

Misal.  Daimi  mənbədən  atmosferə  çirkləndirici  maddənin  atılmasına 

görə  ödəməni  hesablamaq  və  təbiəti  mühafizə  tədbirləri  tətbiq  etməklə, 

qənaət olunmuş vəsaitin miqdarını müəyyən etmək tələb olunur. 

İlkin  məlumatlar.  Müəssisəyə  tullantıların  limiti  müəyyən  olunub 

(cədvəl 7.8). Yol verilən atılma (YVA)  86 ton təşkil edir.       

 

Cədvəl 7.8  

 Çirkləndirici maddələrin atılmalarının həcmi və onlara görə ödəmə 

normativləri 

 

Çirkləndirici 

maddələr  

Atmosferə atılan çirkləndirici 

maddələrin həcmi, t/il 

1t atılmaya görə ödəmə 

normativi, manat  

YVA 

Limit 

Limitdən artıq 

YVA 

Limit və 

ondan artıq 

Qurğuşun sulfit  

1 

2 

1 

30,15 

150,75 

Sulfit anhidridi  

25 

55 

4 

1 

5 

Karbon oksid  

21 

46 

8 

0,015 

0,075 

Azot oksid 

8 

15 

9 

0,875 

4,375 

Karbohidrogenlər  

11 

47 

6 

0,3 

0,15 

Sulfat turşusu  

10 

- 

4 

0,525 

2,625 

Hidrogen xlorid  

10 

- 

5 

0,28 

1,4 

   Cəmi  

86 

165 

37 

 

 

528 

 

  Atmosfer  havasının  mühafizəsinə  görə  tədbirlər  planında  ümumi 

smeta  dəyəri  2160  manat  olan  təbiəti  mühadizə  texnologiyalarının  tətbiqi 

nəzərdə  tutulur  ki,  bu  da  tullantıların  həcmini  202  min  ton  azaltmalıdır. 

Əgər bu tədbirlər yerinə yetirilməzsə, onda müəssisənin tullantısı yol verilən 

hədd və limit tullantılarıyla yanaşı, 37 ton çirkləndirici maddə limitdən artıq 

olacaq. A

e

 əmsalının qiyməti A

e

 = 1,5 

. 

1,2 = 1,8  (cədvəl 7.7) 

Həlli.  

1.

 

(7.22)  formuluna  əsasən,  təbiəti  mühafizə  tədbirləri  həyata  keçir-

məklə, YVA görə müəssisənin ödəməsini təyin edirik: 

P

n

 = 1

 . 

30,15

.

 1,8 = 54,270 manat – qurğuşun sulfit;   P

n

 = 25 

.

 1  

. 

1,8 

=  45  manat  –  sulfit  anhidridi;  P

n

  =  21

. 

0,015 

. 

1,8  =  0,56  manat  –  karbon 

oksid;  P

n 

=  8. 0,875 

. 

1,8  =  12,6 manat  – azot oksidi;   P

n 

= 11

.

 0,3 

. 

1,8 = 

0,595  manat    –  karbohidrogenlər;  P

n

  =  10 

.

  0,525

  . 

1,8  =  5,04  manat  – 

hidrogen xlorid; P

n

 = 10 

.

 0,28 

. 

1,8 = 9,45 manat – sulfat turşusu.  

Cəmi: 127,515 manat.  

2.

 

(7.23) formuluna əsasən çirkləndirici maddələrin limit atılmalarına 

görə  müəssisənin  atılmalarını  hesablayırıq  (bir  şərtlə  ki,  təbiəti  mühafizə 

tədbirləri həyata keçirilməyəcək):   

P

l  

 =  2

 .

150,75

 . 

1,8 = 542,7 manat – qurğuşun sulfit; 

 

P

l 

= 55

.

 5 

.

 1,8 = 

495 manat – sulfit anhidridi; 

  

P

l  

 =  46

 . 

0,075 

.

 1,8 =  6,21 karbon oksid;  P

l   

=    15 

.

  4,375

 . 

1,8  =  118,125  manat    -    azot  oksid; 

   

P

l 

  = 

 

47 

. 

0,15 

.

  1,8 = 

12,69 manat – karbohidrogenlər.   

Cəmi:  P

l  

= 1174,725 manat.  

3.

 

(7.24)  formuluna  əsasən  çirkləndirici  maddələrin  limitdən  yüksək 

atılmalarına görə müəssisənin ödəmələrini hesablayırıq:     

P

sl

 = 5

 .

1

. 

150,75 

.

1,8 = 1356,75 manat – qurğuşun sulfit; P

sl

 = 5 

.

4 

.

5 

1,8 = 180 manat -  sulfi

t

  anhidridi; P

sl

 =  5 

.

 8 

.

 0,075 

. 

1,8 =  5,4  manat  -  

karbon oksid;  P

sl

  = 5

. 

9

.

 4,375

 . 

1,8 = 354,375  manat - azot oksid;   P

sl

 = 5 

.

 

6 

.

  0,15 

.

  1,8  =  8,10  manat  –  karbohidrogenlər;    P

sl 

  =  5

  . 

4

  . 

2,625  .  1,8  =   

94,5   manat - sulfat turşusu;  P

sl 

 = 5 

.

5 

.

 1,4 

.

 1,8  =  63 manat – hidrogen 

xlorid. 

Cəmi: P

sl 

  = 2062,125 manat.  

4.

 

(7.25) formuluna əsasən çirkləndirici maddələrin normativ, limit və 

limitdən artıq atılmalara görə müəssisənin ödəməsinin qiymətini tapırıq: 

P

ü   

= 3364,375 manat.  

5.

 

Təbiəti  mühafizə  tədbirlərinin  həyata  keçirilməsi  nəticəsində  və-

saitə  illik qənaət: 

(1174,725 + 2062,125) – 2160  = 1076,85 manat təşkil edir.   

 

   

529