O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Ilmiy bilishning
darajalari
empirik (tajribaga asoslanuvchi) va nazariy shakllarga bo’linadi. Empirik bilim asosan 
tajriba va eksperimentlar jarayonida olinadigan va haqiqiyligi tajribalar jarayonida sinab ko’rilgan bilimlardir. 
Bilishning nazariy darajasida ilmiy qarashlar, bilimlar qat’i tizimga solinadi. Ilmiy tushunchalar qat’iy mezon asosida 
o’rganilayotgan fanning ko’pqirrali tomonlarini chuqurroq va to’laroq bilishga imkon beradi. 
Ilmiy bilimlar hosil qilish usullariga qarab, fanlar eksperimental va fundamental fanlarga ajratiladi. Shuningdek, 
ular o’rganish ob’ektiga qarab, tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va texnik fanlarga bo’linadi. Tadqiqot predmetini chuqurroq 
o’rganish jarayonida fanning yangi soha va tarmoqlari vujudga keladi. Masalan, tabiyatshunoslik fanlarining botanika, 
zoologiya, kimyo, matematika, fizika kabi sohalari; ijtimoiy-gumanitar fanlarning tarix, qadimshunoslik (arxeologiya), 
etnografiya, sotsiologiya, siyosatshunoslik, falsafa, etika, pedagogika, psixologiya, madaniyatshunoslik kabi sohalari 
vujudga keldi. Ularning har biri yana qator tarmoqlardan iboratdir. Masalan, tarix fanining qadimgi dunyo tarixi, o’rta 
asrlar tarixi, yangi zamon tarixi; falsafaning ontologiya, gnoseologiya, aksiologiya, falsafa tarixi kabi. 
Insoniyatning keyingi ikki yuz yillik tarixi davomida tabiatni o’zlashtirish, inson mohiyatini bilish, jamiyatni 
takomillashtirish borasida erishgan yutuqlari fan taraqqiyoti bilan bevosita bog’liqdir. Inson tabiiy va ijtimoiy muhitga 
yaxshiroq moslashish, tabiatning stixiyali kuchlari oldida ojiz va chorasiz bo’lib qolmaslik uchun fanga murojaat qiladi. 
Shuningdek, u fan tufayli ijtimoiy munosabatlarni o’z maqsad va manfaatlariga mos ravishda takomillashtiradi. Fanning 
ilmiy bilimlar tizimi sifatida vujudga kelishi inson ehtiyojlari bilan bog’liq bo’ldi. 
Fanning vujudga kelishi to’g’risida turlicha qarashlar. 
Evropatsentrizm va Osiyotsentrizm.
Fanning vujudga kelishi 
va rivojlanishida G’arb va Sharq mamlakatlari qo’shgan hissalarni biryoqlama tavsiflash, ularning bir-biriga ko’rsatgan 
o’zaro ta’sirini inkor etish ijtimoiy-falsafiy tafakkur rivojida evropatsentrizm va osiyotsentrizm oqimlarini vujudga keltirdi. 
Qadimgi Sharq jahon madaniyati va tsivilizatsiyasining beshigi bo’lgani, dastlabki ilmiy bilimlar sharq 
mamlakatlarida vujudga kelgani jahon olimlari tomonidan e’tirof qilingan. Qadimgi Sharq mamlakatlarida (Hindiston, 
Xitoy, Misr, Xorazm, Baqtriya, So’g’diyona, Shosh, Afrosiyob) astronomiya, matematika, tabobat, falsafaga oid ilmiy 
bilimlarning vujudga kelishi kundalik hayotiy ehtiyoj, dehqonchilik rivoji, inson salomatligini muhofaza qilish bilan 
bevosita bog’liq bo’lgan. Yil fasllarining almashuvini bilish zarurati astronomiyaga oid ilmiy bilimlarni rivojlantirishga 
olib kelgan. 
Qadimgi Sharq va Markaziy Osiyoda ilmiy bilimlarning shakllanishi va rivojlanishi bilan tabiat va borliqqa ongli 
munosabat, tabiat va insonni qadrlash hissi shakllangan. Ilmiy va falsafiy tafakkur insonning tabiat va jamiyatga 

---

biryoqlama qaramlikdan ozod bo’lishiga, mehnat tufayli borliqqa faol munosabatda bo’lishiga imkon bergan. Markaziy 
Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlarning olam, odam va tabiatga bo’lgan falsafiy qarashlari «Avesto»da, hikmat, 
maqol va rivoyatlarda o’z ifodasini topdi. 
Qadimgi yunonlarning sharq mamlakatlari bilan savdo munosabatlari ilmiy-madaniy sohalardagi aloqalari uchun 
keng yo’l ochgan. Qadimgi Yunonistondagi ijtimoiy-siyosiy munosabatlar ilmiy bilimlarning rivojlanishi uchun 
qulayliklar yaratgan. Qadimgi yunonlar eramizdan avvalgi VI-IV asrlarda ilmiy bilimlarni tizimlashtirdi va tasnif qildi. 
Evklid, Arximed, Fales, Arastuning ilmiy bilimlar rivojidagi xizmatlarini alohida ta’kidlash joiz. 
Qadimgi yunon olimlari ko’proq tabiat va koinot sirlarini bilishga, kuzatish va mantiqiy fikrlash vositasida 
olamning sodda, biroq diniy- mifologik qarashlardan farqli manzarasini yaratishga, borliqqa ozod va erkin inson ko’zi 
bilan qarashga intilgan. Qadimgi yunonlarga xos izlanuvchanlik, hurfikrlilik turli falsafiy oqim va maktablarning 
shakllanishiga olib kelgan. 
Antik dunyo yaratgan fan va falsafa o’rtasidagi hamkorlik, bir-biriga ko’rsatgan barakali ta’sir Markaziy Osiyo 
mutafakkirlarining ilmiy-falsafiy faoliyatida yangi bosqichga ko’tarildi. Ularning ilmiy qarashlari hozirgi zamon 
fanining taraqqiyotida muhim ahamiyatga ega bo’lgan. 
Qadimgi Rim imperiyasining qulashi nafaqat siyosiy balki ilmiy-madaniy sohada ham tanazzulni kuchaytirgan. Biroq 
ilmiy-falsafiy tafakkur butunlay to’xtab qolmagan. Qadimgi yunonlarning ilg’or falsafiy va ilmiy an’analari Markaziy 
Osiyoda yanada rivojlandi va fan sohasiga yangi kashfiyotlar berdi. 
IX-XII asrlarda arab xalifalari Xorun ar-Rashid, uning o’g’li Ma’mun va Xorazmshoh Ma’munning homiyligida 
o’sha davrning o’ziga xos fanlar akademiyalari vujudga kelgan. Xususan, IX asr o’rtalarida Bag’dodda «Bayt al-hikma» 
(Donishmandlar uyi), Xorazmda Ma’mun akademiyasi vujudga keldi. Markaziy Osiyodan etishib chiqqan Muso 
Xorazmiy, Ahmad Farg’oniy, Forobiy, Beruniy, ibn Sino kabi allomalar matematika, astronomiya, meditsina, 
jamiyatshunoslik va siyosatga oid fanlarni rivojlantirdilar. 
Sharqda ilmiy bilimlar rivoji diniy aqidalarni inkor etmagani holda insonni yanada kamol toptirishga, borliq 
mohiyatini aql va tafakkur vositasida bilishga asoslangan edi. Sharqlik olimlar qadimgi yunon olimlarining ilg’or 
an’analarini davom ettirgan, ilmiy bilishning yangi usullarini taklif etgan. Sharq ilmiy tafakkuri barkamol insonni 
shakllantirish, ijtimoiy munosabatlarni yanada takomillashtirish, tabiat sirlarini bilish va undan oqilona foydalanishga 
qaratilgan edi. 
Markaziy Osiyo mutafakkirlarining ilg’or ilmiy qarashlari va asarlari Evropada ilm-fan rivojida katta ahamiyatga 
ega bo’lgan. Evropaliklar Albaron (Al-Beruniy), Avitsenna (Ibn Sino), Al-Ferganus (Al-Farg’oniy), Ulug’bek va 
boshqalarning ilmiy merosini chuqur o’rgangan, ularning an’analarini davom ettirgan. Buyuk italyan mutafakkiri Dante 
Alegeri «Ilohiy komediya» (XVI asr) asarida Markaziy Osiyodan etishib chiqqan mutafakkirlarni jahonning buyuk 
allomalari sifatida ulug’ladi. 
Markaziy Osiyo olimlarining jahon fani rivojiga qo’shgan hissalari matematika, algebra, astronomiya, 
mineralogiya, geodeziya, geografiya, tabobat, tarix, tilshunoslik, mantiq, falsafa rivojida yaqqol ko’zga tashlanadi. 
Muso Xorazmiy matematikaning yangi sohasi bo’lgan algebraga asos soldi. Ibn Sino o’zining «Tib qonunlari» asari 
bilan tabobatni ilmiy asosda rivojlantirdi va uning asarlari Evropada ko’p asrlar davomida muhim qo’llanma bo’lib 
keldi. Mirzo Ulug’bekning astronomiyaga oid «Zichi jadidi Ko’ragoniy» asari fanga qo’shilgan muhim hissa bo’ldi. U 
hozir ham o’z ahamiyatini saqlab kelmoqda. 
Mavjud adabiyotlarda ta’kidlanishicha, Evropada fanning alohida faoliyat shakli sifatida rivojlanishi XVI-XVII 
asrlarga to’g’ri keladi. Bu davrda Iogann Kepler, Galileo Galiley, Jordano Bruno, Isaak Nyutonning asarlari vujudga 
keldi. Buyuk ingliz mutafakkiri Frensis Bekon, frantsuz olimi Rene Dekart ilmiy bilish uslublarini ishlab chiqdi. Ular 
fanning tabiatni o’zlashtirish va jamiyatni takomillashtirishdagi ahamiyatiga yuksak baho berdilar, «Bilim — kuchdir» 
shiorini ilgari surdilar. 
Bu davrda fan va falsafa bir-biridan keskin ajralmagan edi. Olimlar o’z asarlarini «pozitiv eksperimental falsafa» 
deb atar edilar. Evropada ilm-fan rivoji kishilarning olam to’g’risidagi qarashlarini tubdan o’zgartirdi. Olamga 
dunyoviy fanlar nuqtai nazaridan qarash imkoniyati vujudga keldi, ya’ni olamga biryoqlama diniy qarashdan keskin 
farq qiladigan ilmiy qarash shakllandi. 
Jahon fanining vujudga kelishi va rivojlanishiga Sharq olimlari munosib hissa qo’shganlar. Ijtimoiy taraqqiyotning 
ma’lum bir davrlarida Sharq jahon fani rivojida etakchi mavqeni egallagan bo’lsa, taraqqiyotning keyingi bosqichlarida 
boshqa mamlakatlar etakchi mavqeni egallagan. 
Osiyo va Evropa mamlakatlari xalqlarining jahon fani rivojidagi o’rni va nufuzini biryoqlama bo’rttirish yoki 
kamsitish nazariy jihatdan xatodir. Fan o’z mohiyati bilan umumbashariydir. Er yuzidagi har bir xalq katta-
kichikligidan qat’i nazar, unga o’z hissasini qo’shib keldi. 
XIX asrning o’rtalarida tabiatshunoslik fanlarida qilingan buyuk kashfiyotlar (evolyutsion nazariya, hujayra 
nazariyasi, energiyaning saqlanishi va o’zgarishi qonuni) falsafiy dunyoqarashning o’zgarishiga, jamiyat to’g’risidagi 
ilmiy nazariyalarning vujudga kelishiga turtki berdi. 

---

XIX asrning oxirlariga kelib, fanning muhim sohalarida erishilgan yutuqlar fan taraqqiyotida yangi davr 
boshlanganidan dalolat berdi. Fizika sohasida optika, termodinamika, elektr va magnetizmning o’rganilishi, kimyo 
sohasida kimyoviy birikmalar xossalarining o’rganilishi, Mendeleev elementlar davriy tizimining yaratilishi, 
matematikada analitik geometriya va matematik analiz kabilarda yaqqol ko’rindi. Bu davrda sotsiologiyaning mustaqil 
fan sifatida rivojlanishi ijtimoiy ziddiyatlarni oqilona hal etish va jamiyat istiqbollarini belgilash imkonini berdi. 
Evropa olimlarining tabiatshunoslik fanlari sohasida erishgan yutuqlari yangi falsafiy ta’limotlarning vujudga 
kelishiga sabab bo’ldi. Xususan, I. Nyuton tomonidan fizika sohasida qilingan kashfiyotlar tabiat va jamiyatning 
mexanistik manzarasini yaratishga, Charlz Darvinning ilmiy kashfiyotlari esa, butun olam evolyutsiyasi, olamning 
yaxlit birligi, organik va noorganik tabiat hamda jamiyatning o’zaro bog’liqligi to’g’risidagi falsafiy qarashlarning 
shakllanishiga olib keldi. O’z vaqtida ham tabiatshunos, ham faylasuf bo’lgan R. Dekart, F. Bekon tomonidan ilmiy 
bilish metodlarining, fanning buyuk o’zgartuvchilik va yaratuvchilik qudratining falsafiy asoslanishi keyingi davrlarda 
fan va falsafa metodologiyasi uchun mustahkam zamin yaratdi. 
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida jadidchilik harakatining etakchilari Behbudiy, Abdulla Avloniy, Fitrat, Abdulla 
Qodiriy va boshqalar o’lkada ilm-fan va ma’rifatni keng rivojlantirish g’oyasini ilgari surdilar. O’lkaning o’rta asrchilik 
bid’atlariga qarshi mavjud siyosiy tuzumni isloh qilish zarurligini anglab etdilar. Jahonning ilg’or fan va texnika yutuqlaridan 
o’lka aholisini bahramand etishga harakat qildilar. Biroq keyingi ijtimoiy silsilalar oqibatida jadidchilarning ma’rifatparvarlik 
harakatlari rivojlana olmadi. 
Mustabid tuzum xalqimizning ilm-fan va zamonaviy texnika sirlarini egallashi uchun ma’lum shart-sharoit 
yaratgan bo’lsa ham, uning boy ma’naviy merosidan bahramand bo’lishi, ajdodlarning ilg’or ilmiy-madaniy 
an’analarini rivojlantirishga imkon bermadi. 
Mustaqillik tufayli xalqimizning ko’p asrlik tarixga ega bo’lgan ma’naviy-intellektual merosini o’rganish, jahon 
ilm-fani va texnikasi yutuqlaridan bahramand bo’lish, dunyoning mashhur ilm dargohlarida o’qish-o’rganish imkoniyati 
vujudga keldi. Ayniqsa, bozor munosabatlariga o’tish, zamonaviy ishlab chiqarishni rivojlantirish, barkamol insonni 
shakllantirishda ilm-fan yutuqlariga tayanish hayotiy zaruratga aylandi. 
Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov «Barkamol avlod — O’zbekiston taraqqiyotining poydevori», «O’zbekiston 
XXI asr bo’sag’asida...», «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» kabi asarlarida ilm-fanni rivojlantirish islohotlar 
muvaffaqiyatining garovi, moddiy farovonlik asosi ekanini har tomonlama isbotlab berdi. O’zbekistonning jahondagi 
taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o’rin egallashi, taraqqiy etishi, shubhasiz, uning ilm-fan salohiyatiga 
bevosita bog’liqdir. 
Mamlakatimizda 1997 yili qabul qilingan va sobitqadamlik bilan amalga oshirilayotgan Kadrlar tayyorlash milliy 
dasturi, «Ta’lim to’g’risida»gi qonun mamlakatimiz ilmiy salohiyatini yuksaltirish, jahon andozalari talablariga javob bera 
oladigan mutaxassis-kadrlar tayyorlash vazifasini qo’ydi.