O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Falsafada milliylik va umuminsoniylik tamoyili. 
Albatta, falsafa umuminsoniy fan sifatida bashariyatga doir 
umumiy muammolarni qamrab oladi. Ma’lumki, olam va odam munosabatlari, jamiyat va tabiatni asrash, umrni 
mazmunli o’tkazish, yaxshilik va yomonlik kabi qadriyatlar bilan bog’liq masalalarning barchasi insoniyat uchun 
umumiy. Ammo falsafada muayyan milliy xususiyat, maqsad va intilishlar ham o’z ifodasini topadi. Aslida, yuqorida 
zikr etilgan umuminsoniy mavzu, masala va muammolarning barchasi avval-boshda xususiy, milliy, mintaqaviy 
ahamiyatga molik masalalar tarzida namoyon bo’ladi. O’z yurti, millati, ota-onasi va yor-birodarlarini sevgan 
vatanparvar inson, avvalo, ana shularning kamoli uchun qayg’uradi, ularni o’ylaydi, ularga xizmat qilishni oliy saodat 
deb biladi. Bunday shaxs dunyoqarashida ana shu jihat va xususiyatlar albatta aks etadi. Bu esa, o’z navbatida, 
umuminsoniy fan bo’lgan falsafada milliylikning aks etishiga asos bo’ladi. Umuminsoniylik — vatansizlik 
(kosmopolitizm) bo’lmagani singari, milliylik ham — milliy qobiqqa o’ralish, milliy mahdudlik degani emas. 
Lekin sizning xayolingizda beixtiyor 
«Milliy falsafa bo’lishi mumkinmi?
Axir, yuqorida falsafaga o’z mohiyati 
bilan umuminsoniy fandir, degan ta’rif berildi-ku?» – degan savollar charx urishi mumkin. Bu — o’ziga xos milliy 
taraqqiyot yo’lidan ketayotgan barcha xalqlar falsafasi uchun daxldor bo’lgan savollardir. Agar biz yuqorida qayd 
etilgan muammolarga milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak, O’zbekistonda bu yo’nalishni 
rivojlantirish zarurati etilganini anglaymiz. 
Falsafiy adabiyotlarda milliy falsafa mavzuida turlicha fikrlar mavjud. Ayrim faylasuflar, aslida milliy falsafa 
bo’lishi mumkin emas, bunday yondashuvning o’zi etnik mahdudlikka olib keladi, deb hisoblaydi. Boshqalari esa, 
modomiki, milliy falsafa milliy g’oya va mafkurani shakllantirishnig nazariy asosi ekan, har qanday umumiy 
qonuniyatlar muayyan ijtimoiy makon va tarixiy zamonda xususiy holda namoyon bo’ladi, deya milliy falsafani yoqlab 
chiqadi. 
Biz millat bor ekan, milliy madaniyat, til va adabiyot ham mavjud degan fikrga o’rganib qolganmiz. Aslida, 
ularning barchasi nafaqat bir millatga, balki butun insoniyatga xos-ku! Bizning nazarimizda, milliy falsafa millat 
mentalitetini belgilaydigan muhim omildir. Umumbashariy tsivilizatsiyaga uzviy qo’shilish jarayoni milliy falsafani 
yaratish orqali sodir bo’ladi. Eng muhimi — falsafadagi milliylik umuminsoniylikni rad qilish evaziga emas, balki uni 
ijodiy boyitish orqali rivojlanib boradi. 
Falsafa tarixiga nazar tashlaydigan bo’lsak, ayrim milliy falsafalarning umuminsoniy ma’naviyat xazinasiga 
munosib hissa bo’lib qo’shilganini ko’ramiz. Masalan, Rim imperiyasi zavolga yuz tutganidan keyin o’z milliy 
davlatchiligiga ega bo’lgan Evropa mamlakatlarida, o’rta asrlarga kelib, milliy falsafa yaratish imkoni tug’ildi. (O’rta 
asr Evropa madaniyatiga bag’ishlangan mavzuda bu haqda atroflicha fikr yuritamiz). To’g’ri, ular umumevropa 
hududida, qadimgi Yunoniston va Rim madaniyati negizida shakllandi. Ularda Evropa xalqlariga xos umumiy jihat va 
xususiyatlar, umumetnik mentalitet aks etgan edi. Bu jarayon avvalo, Italiya va Angliyada, so’ngra Frantsiyada yuz 
berdi. Bu falsafiy maktablarning F. Bekon va R. Dekart, B. Spinoza va J.J. Russo kabi atoqli namoyandalari nafaqat o’z 
mamlakatlari, balki Evropa va jahon falsafasi tarixida o’chmas nom qoldirdi. Ular, avvalambor, o’z yurti, o’z millati 
sha’nu sharafini yuksaklikka ko’tarish, taraqqiyotga olib chiqish uchun ilg’or g’oyalarni o’rtaga tashlagan, davr taqozo 
etgan mafkuraning shakllanishiga hissa qo’shgan. 
Xuddi shunday, XV111-X1X asrlarda milliylik va jahon falsafasining taraqqiyotiga nihoyatda katta ta’sir 
ko’rsatgan hudud Prussiya bo’ldi. Uzoq vaqt Avstriya-Vengriya imperiyasi tarkibida bo’lgan bu o’lka mustaqillikka 
erishib, milliy davlatchiligini tiklaganidan keyin, milliy ozodlikning falsafiy in’ikosi o’laroq I. Kant, I. Hegel, Fixte, 
Shelling, Feyerbax kabi donishmandlar tomonidan asoslangan nemis falsafasi shakllandi. Keyinchalik bu falsafa 
Nichshe, Freyd kabi ko’plab faylasuflar tomonidan rivojlantirildi. Ushbu falsafa maktabining atoqli namoyandasi 
hisoblangan Hegel ta’limoti esa, Pruss monarxiyasining davlat mafkurasi maqomini oldi. Hamma narsaning o’tkinchi 
ekanligini nihoyatda yaxshi biladigan, yangi zamonning Arastusi nomini olgan Hegel Pruss monarxiyasining o’tkinchi 
ekanligini bilmasmidi? Nima sababdan u dialektik ta’limoti emas, balki monarxiyaga xizmat qilgan falsafiy 
sistemasining mukammalroq bo’lishi uchun ko’proq kuch sarfladi? degan savollar haligacha faylasuflarni o’ylantirib 
keladi. 
Xo’sh, nima sababdan Hegel bu yo’ldan bordi? Chunki, Hegel o’z davrining, o’z xalqining farzandi edi. U mustaqil 
nemis milliy davlati — Pruss monarxiyasi davrining mahsuli, o’sha davr falsafasining namoyandasi edi. U «Faylasuflar 
osmondan yomg’ir kabi yog’ilmaydilar yoki yomg’irdan keyingi qo’ziqorinlardek erdan o’sib chiqmaydilar, balki ularni 
xalq yaratadi» deganida aynan ana shuni nazarda tutgan edi. Hegel o’z ijodi va faoliyati bilan Pruss monarxiyasi, 
garchand monarxiya shaklida bo’lsada, nemis davlati ekanligini o’z millatining ongi va dunyoqarashini tarkibiy qismiga 
aylantirib keta olgan buyuk faylasuf edi. Uning «Aqlga muvofiq narsalarning barchasi voqedir, voqe bo’lgan 

---

narsalarning barchasi esa aqlga muvofiqdir», degan so’zlarini ham ana shu ma’noda tushunish lozim. Hegelning bu 
masalada dialektik emas, balki metafizik usulga ko’proq e’tibor berganligining sababi ham ana shunda. 
O’sha davrgacha, Rim imperiyasi qulaganidan keyin ko’proq tarqoq hududlarga bo’linib, Avstriya-Vengriya 
imsperiyasi tarkibida yashab kelgan nemis millati uchun Pruss monarxiyasi — milliy davlat edi. Uning shakli-shamoyili 
kelajakda o’zgarishi boshqa masala bo’lgani holda, bu davlatning Evropada nemis milliy davlati tarzida saqlanib qolishi, 
uning millat falsafasiga aylanishi bilan bog’liq edi. Millat falsafasiga, uning dunyoqarashiga aylangan milliy davlatchilik 
g’oyasi hech qachon so’nmaydi, garchand yurtni yovlar asrlar davomida bosib tursalarda, qachondir baribir qad rostlaydi 
va millatning davlati tarzida yana qayta namoyon bo’ladi. Hegel o’z millatining falsafasi va dunyoqashiga o’sha davlatning 
shakli-shamoyilini va mazmun-mohiyatini singdirib keta olgan faylasuf darajasiga ko’tarilgani uchun ham bu millat 
tarixida va u orqali, jahon falsafasi tarixida abadiy qoladi. Milliylik va umumevropa madaniyatidan bahra olgan bu falsafa 
haligacha o’z jozibasini yo’qotmaganligining sabablaridan biri ham ana shunda. 
Shunga o’xshash vazifani, o’z davrida, millatimizning asl farzandi Alisher Navoiy ham bajargan. U ozodlikka 
erishgan millat falsafasini adabiyot falsafasiga, mustaqil davlat tilini adabiyot tiliga aylantira olgan, o’z xalqining bu 
sohadagi dahosi buyuk ekanligiga, nafaqat zamondoshlari, balki kelajak avlodlarni ham ishontirib keta olgan edi. 
Navoiy va uning zamoniga, o’sha davrga xos o’zgarishlarning boshida turgan Amir Temur faoliyatiga qayta-qayta 
murojaat etilishining sabablaridan biri ham ana shunda. Zero, har bir xalq, avvalo, o’zining tarixidan bugungi kun 
uchun tashbehlar izlaydi va ijtimoiy taraqqiyoti uchun asos bo’ladigan ma’naviy tamoyil, an’ana va qadriyatlarga 
murojaat qiladi. 
Vatanimiz mustaqillikka erishganidan keyin milliy falsafani shakllantirish uchun imkoniyatlar ochildi. Bugun ulug’ 
ajdodlarimiz tamal toshini qo’ygan o’zbek milliy falsafasini rivojlantirishning ob’ektiv va sub’ektiv shart-sharoitlari 
mavjud. Bu borada, avvalo, Prezident Islom Karimov asarlarida o’zbek falsafasining taraqqiyot qonuniyatlari ochib 
berilayotganini alohida ta’kidlash lozim. Prezidentimiz falsafa oldidagi bugungi muammolarning mohiyati, ularni hal 
qilish yo’llariga alohida e’tibor bermoqda. 
Shu bilan birga, bugungi o’zbek falsafasining rivojini ta’minlashda quyidagi jihatlar alohida o’rin tutadi: 
- xalqimizning o’z milliy an’analariga sodiqligi; 
- mamlakatimizning buyuk kelajagiga ishonchi; 
- muqaddas qadriyatlarimizga ishonch-e’tiqodi; 
- mehnatsevarligi, intellektual salohiyati va boshqalar. 
O’zbek falsafasini yanada taraqqiy ettirish vazifalarini amalga oshirish quyidagi muammolarning echimini topishga bog’liq: 
- 
birinchidan, mustamlakachilik sharoitida soxtalashtirilgan tariximizni haqqoniy yoritish falsafiy g’oyalar, 
qarashlar tarixini ham xolis ko’rsatib berishni taqozo qiladi. O’z davrida qimmatli tarixiy manbalarning yo’q qilingani 
yoki ayovsiz talon-taroj etilgani bu ishni qiyinlashtirmoqda; 
- ikkinchidan, mavjud manbalar arab yoki fors tillarida ekanligi, ularni biladigan faylasuf olimlarning, malakali tarjimonlarning 
kamligi umuminsoniy ma’naviy merosdan bahramand bo’lish va ulardan ijodiy foydalanishga to’siq bo’lmoqda; 
- uchinchidan, odamlar ongidan mustabid tuzumning soxta g’oyalarini, ular qoldirgan asoratlarni siqib chiqarish, 
mafkuraviy bo’shliqni yangi g’oyalar bilan to’ldirish, istiqlol mafkurasini shakllantirish muayyan vaqtni taqozo qiladi. 
Ushbu vazifalarni amalga oshirish bugungi falsafa masalalari bilan shug’ullanuvchi olim va tadqiqotchilar zimmasiga 
nihoyatda katta mas’uliyat yuklaydi. Bunda, eng avvalo, mazkur sohaga aloqador har bir yurtdoshimiz dunyoqarashining 
milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan o’zgarishi nihoyatda muhimdir. Mamlakatimizda huquqiy demokratik jamiyat 
barpo etilayotgan hozirgi davrda bu jarayonning qanday borishi yangi falsafiy ongning shakllanishiga muayyan darajada 
ta’sir ko’rsatadi.