O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi falsafa ma’ruzalar matni

Sofistika
— qadimgi Yunoniston falsafasida vujudga kelgan tafakkur usulidir. Ko’pgina darslik va qo’llanmalarda bu 
ibora yunon tilidagi «sopism» so’zi asosida, ya’ni ataylab xilma-xil ma’noga ega bo’lgan tushunchalarni ishlatish orqali 
kerakli, ammo haqiqatga to’g’ri kelmaydigan, ko’chma ma’no-mazmunga erishish usuli, deb ta’kidlanadi. Bu usul 
qo’llanilganda fikrning mazmuni ko’chma ma’noda bayon qilinadi, ya’ni «Qizim senga aytaman, kelinim sen eshit» 
deganga o’xshash holat nazarda tutiladi. U nafaqat Qadimgi Yunoniston, balki o’rta asrlarda Evropada ham keng 
tarqalgan. Agar bu usul yolg’on xulosalarga olib kelsa, nega o’z davrining ko’pgina dono kishilari undan foydalanganlar, 
degan savol tug’ilishi mumkin. Ma’lumki, insoniyat tarixida hurfikrlilik va ijtimoiy-siyosiy jarayonlarga munosabatni 
to’g’ri ifodalashning iloji qolmagan zamonlar ko’p bo’lgan. Bunday holni inkvizitsiya hukmron bo’lgan o’rta asrlar 
Evropasiga ham tadbiq etish mumkin. O’sha davrda ham ko’pgina ziyolilarning ana shu usulga suyanmasdan iloji yo’q 
edi. Umuman olganda, «do’ppi tor kelib qolgan» ana shunday zamonlarda fikrni Gulxaniyning mashhur «Zarbulmasal» 
asari kabi ifodalash hollari uchrab turadi. Buni o’rta asrlar Evropasiga nisbatan olsak, unda Servantesning «Don Kixot» 
asari nima sababdan shunday yozilganligi, uning bosh qahramoni esa nima uchun shamol tegirmonlariga qarshi jang 
qilganligi va bu lavhalar zamirida qanday botiniy mazmun yashiringani aniq bo’ladi. 
Sinergetika
— olamning o’z-o’zini tashkil etishi, makon va zamonda narsa va voqealarning azaliy ketma-ketligi, 
o’zaro aloqadorligi, ularning muayyan tizimlardan iborat sababiy bog’lanishlar asosida mavjudligini e’tirof etishga 
asoslangan ilmiy qarashlar majmuidir. U asosan, XX asrning ikkinchi yarmida shakllangan ta’limot bo’lib, asoschisi 
Nobel mukofoti sovrindori N. Prigojindir. Bu ta’limotni dialektika asosida shakllangan va uni to’ldiradigan ilmiy 
qarashlar majmuasi deydiganlar ham bor. Ularga qarshi o’laroq, dialektika endi kerak emas, uni sinergetika bilan 
almashtirish lozim deb hisoblovchilar ham yo’q emas. 
Bizningcha, sinergetikaning XX asrdagi shaxdam odimlari o’rta asrlarda Evropada aniq fanlar sohasida induktsiya 
va deduktsiya usullarining muvafaqqiyatli qo’llangani, katta mavqega ega bo’lgani va pirovard natijada, falsafiy 
metodga aylanganini eslatadi. Sinergetikani XX asr tabiiy fanlarining falsafa sohasiga kiritayotgan eng katta 
yutuqlaridan biri sifatida baholash mumkin. Ammo, bu uning dialektikani falsafadan butunlay surib chiqaradi degani 
emas. Zero, falsafada har bir ta’limot, uslub va metodning o’z o’rni va faoliyat doirasi bor. Dialektikaning falsafadagi 
ahamiyatiga kelganda esa, uning ijtimoiy bilimlar sohasidagi o’rni, qadr-qimmati nihoyatda katta va u falsafaning 
asosiy qismlaridan biri bo’lib qolaveradi. 
Ana shunday turli-tuman qarashlarga asos bo’lgan masalalar hanuzgacha ozmi-ko’pmi har bir faylasuf va falsafiy 
oqim yoki ta’limotlarda o’z o’rniga ega bo’lib kelmoqda. Biz ularga keyingi bo’limlarda kengroq to’xtalishga harakat 
qilamiz. 
Falsafaning umumbashariy fan ekani, uning bahs mavzulari va asosiy muammolarini belgilab beradi. Shu ma’noda 
odam va olam, ularning ibtidosi va intihosi, hayoti va o’zaro munosabatlari, inson tafakkuri, tabiat va jamiyat 
taraqqiyotining umumiy qonuniyatlari falsafa uchun azaliy muammolardir. Shu bilan birga, muayyan davrda 
tug’iladigan va hal etiladigan o’tkinchi muammolar ham bo’ladi. Ular abadiy muammolar darajasiga ko’tarilmasa-da, 
o’z davrining talab va ehtiyojlaridan kelib chiqqani uchun, muhim ahamiyat kasb etadi. 
Falsafa yangi g’oyalarning tug’ilishiga imkon beradi. Hayot, ijtimoiy tajriba bilan uzviy bog’liq holda rivojlanadi. 
U tarixiy davr bilan mustahkam aloqadorlikda taraqqiy etadi. Har bir tarixiy davr, uning oldiga yangi masala va 
muammolarni qo’yadi. Falsafiy muammolar bevosita hayot zaruratidan tug’iladi. Aynan ular orqali falsafada davrning 

---

taraqqiyot tamoyillari va o’ziga xos xususiyatlari aks etadi. Masalan, hozirgi davrda istiqlol mafkurasi falsafiy 
asoslarini izohlash zarurati shu bilan belgilanadi. 
Falsafiy ta’limotlarda jamiyat hayotining barcha sohalari tarixiy jarayonga xos tamoyillar, ijtimoiy guruhlarning 
manfaat va kayfiyatlari, tafakkur usullari o’z aksini topadi. Shuning uchun ham muayyan ijtimoiy kuch, sinf, guruh, 
partiya va oqimlar o’z maqsad-muddaolari va g’oyalarini ilmiy asoslashda falsafadan foydalanadi. Falsafadagi ustuvor 
qarash va qoidalar davr mahsuli bo’lgani uchun, zamonning taraqqiyot tamoyillari va muammolari unda o’z ifodasini 
topadi.