2. Hozirgi davrda davlat va din munosabatlari
. Din qadimiy va
murakkab ijtimoiy hodisa bo‘lib, insoniyat ma’naviy hayotining
ajralmas tarkibiy qismidir. Shu sababli har qanday davlatdan dinga
nisbatan aniq bir munosabat bildirish talab qilinadi. Demak, dun
yoviy davlat o‘z siyosatini dinga munosabatini aniqlash orqali ham
namoyon qiladi. Boshqacha aytganda, dunyoviy davlat bilan dinlar
o‘rtasidagi munosabat mazkur davlat tizimi mafkurasining ma’lum
darajasidagi mohiyatini ham belgilaydi. Agarda dunyoviy davlatda
diniy e’tiqod, marosim va an’analarga sharoit yaratilsa, shu mam
lakatning ma’naviyma’rifiy taraqqiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Aks holda sho‘rolar davrida bo‘lgandek, din va davlat o‘rtasida
ziddiyat vujudga kelib, ular birbirining rivojiga to‘sqinlik qiladi.
Masalan, o‘sha davrda dinsizlik targ‘ib qilinib, Qur’oni Karim,
Hadisi Shariflar singari islomning muqaddas kitoblari ta’qib os
tiga olinib, madrasa, masjidlar yo‘q qilindi. 1911yilda Toshkent
ning o‘zida 349 masjid va 26 madrasa mavjud bo‘lsa, 1990yilga
kelib 10 masjid qolgan edi xolos. Respublika bo‘yicha jami 80 ta
masjid nomigagina ro‘yxatda turar, ularning ham to‘liq ishlash
lariga imkon berilmas edi. Qashqadaryo viloyatida 2 tagina mas
Diniy e’tiqod
da muayyan timsollar
(buyum, harakat, so‘z,
matnlar) diniy ma’no
va mazmun kasb etadi.
Har bir din yoki diniy
konfessiya (yo‘nalish)
larning o‘z sobit e’tiqod
lari mavjud.
291
jidga ruxsat berilgan, Buxoro Mir Arab madrasasida sanoqli ta
labalar o‘qitilardi.
Dunyoviy davlat bilan dinlar o‘rtasidagi munosabat mazkur
davlat tizimi mafkurasining ma’lum darajasidagi mohiyatini
ham belgilaydi
O‘sha davrda diniy bayram (hayit)lar taqiqlanganidan milliy
ma’naviyat va madaniyatimiz zarar ko‘rdi, turli noroziliklarga
olib keldi. Bunday diniy e’tiqodlarning cheklanishi astasekin
boshqa ijtimoiy illatlar bilan qo‘shilib, o‘sha jamiyatning yemiri
lishiga ham sabab bo‘ldi.
Din va dunyoviy davlat munosabatlari to‘g‘risida fikr yuritil
ganda dunyoda 3 xil davlat turi borligini ko‘rishimiz mumkin:
1. Din asosiy g‘oya va mafkura deb e’tirof etiladigan davlat
lar (Eron, Pokiston, Saudiya Arabistoni kabilar).
2. Ayrim dinlarga ustu
vor mavqe beradigan davlatlar,
masalan, islom dinini ustuvor
deb biluvchi arab yoki musul
mon davlatlar: Misr, Indoneziya
va boshqalar, yoki Germaniyada
ham xristian dinining protestan
tizm yo‘nalishi ustuvor deb hi
soblanadi.
3. Davlat tizimi sekulyaris
tik (dunyoviylik ustun bo‘lgan
Har qanday davlatdan dinga nisbatan
aniq bir munosabat bildirish talab
qilinadi
292
davlat) bo‘lib, unga bironbir dinga ustuvorlik huquqi berilmay
digan davlatlar kiradi. Masalan: AQSH, Fransiya, O‘zbekiston.
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, dunyoviy davlat sifatida, din
davlatdan ajratilgan bo‘lsada, lekin dindor jamiyatdan ajratilma
ganligi bois barcha dinlar, shu jumladan, islom diniga bo‘lgan muno
sabat tubdan o‘zgaradi. Davlat va diniy tashkilotlar o‘rtasidagi mu
nosabat to‘g‘ri yo‘lga qo‘yildi, ya’ni vijdon erkinligiga e’tibor qaratildi.
Dinga ishonuvchilar va ishonmaydiganlar o‘rtasidagi munosabatlar
to‘g‘ri yo‘lga qo‘yildi. Bu BMT ustavi hamda 1948yilda qabul qilin
gan inson huquqlari umumiy deklaratsiyasiga mos tushadi. Qisqasi,
din dunyoviy davlat tizimi bilan nafaqat murosa qilish, balki umum
milliy taraqqiyot yo‘lida, u bilan samarali hamkor bo‘lishi mumkin.
O‘zbekiston davlati dunyoviylik asosida shakllangan va barcha
dinlar teng hisoblanib, diniy bag‘rikenglik rivojlangan. Hamma
dinlarga hurmat bilan qaraladi. Shunga qaramasdan, aholi sining
94% dan ortig‘i musulmonligi sababli islom diniga alohida e’ti
bor beriladi.
Din va jamiyat hayotidagi dialektik aloqadorlikdan din va
dunyoviy davlat munosabatini belgilab beruvchi boshqa bir ta
moyil – din sohasida kechayotgan o‘zgarishlarni xolis va il miy
o‘rganish, bashorat qilish va shundan
kelib chiqib, ijobiy jarayonlar rivoji
ga yanada kengroq imkoniyat yaratish,
salbiy holatlar oldini olishdir.
Davlatning dinga munosabatini ifoda
lovchi boshqa bir tamoyil shundan ibo
ratki, davlat dinni xalq ma’naviyatining
uzviy qismi sifatida tan oladi. Shundan
kelib chiqib, uning rivoji uchun tegish
li shartsharoit yaratishga harakat qiladi.
I.A. Karimovning Oliy Majlisning
o‘n to‘rtinchi sessiyasida so‘zlagan nut
Dunyoviy davlat
ning dinga bo‘lgan mu
nosabatida dindorlar
ning huquqiy maqomi
va davlat tomonidan
o‘tkazilayotgan tadbir
larda diniy konfessi
yalar haqidagi qonun
larning hayotga tatbiq
etilishidek ikki muhim
jihat ham bor.
293
qida bu tamoyil o‘zining yorqin ifodasini topgan: «Mamlaka
timizni demokratik tamoyillar, ilmfan yutuqlari, yuksak tex
nologiyalar asosida modernizatsiya qilish bilan birga, muqaddas
dinimizni, milliy o‘zligimizni asrabavaylab yashashni maqsad
qilib qo‘yganmiz».
Konstitutsiyamizda bu masalalar o‘z yechimini topgan va u
dunyodagi rivojlangan mamlakatlardagi huquqiyme’yoriy ta
lablarga to‘la javob beradi. Har qanday dinga e’tiqod qiluvchi va
hech qanday dinga e’tiqod qilmaydigan kishilar uchun bir xildagi
shartlar qo‘yilishini ta’minlovchi Konstitutsiyamizning 31mod
dasida, jumladan shunday deyiladi:
«Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson
hohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qil
maslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga
yo‘l qo‘yilmaydi».
Mazkur qoidada dunyoviy davlatning dinga munosabatini ifo
dalaydigan asosiy tamoyillar o‘z ifodasini topgan:
– dindorlarning diniy tuyg‘ularni hurmat qilish:
– diniy e’tiqodlarni fuqarolarning yoki ular uyushmalarning
xususiy ishi deb tan olish;
– diniy qarashlarga amal qi
luvchi fuqarolarning ham, ular
ga amal qilmaydigan fuqarolarning
ham huquqlarini teng kafolatlash
hamda ularni ta’qib qilishga yo‘l
qo‘ymaslik;
– ma’naviy tiklanish, umum
insoniy axloqiy qadriyatlarni qaror
toptirish ishida turli diniy uyush
malarning imkoniyatlaridan foy
dalanish uchun ular bilan muloqot
qilish yo‘llarini izlash zarurati;
– dindan
buzg‘unchilik
maqsadlarida foydalanishga yo‘l
Davlatning dinga munosabatidagi
asosiy xususiyati – bu dinning siyo
satga aralshmasligidir
294
qo‘yib bo‘lmasligini e’tirof etish (Qarang: I.A. Karimov O‘zbekis
ton XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari
va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O‘zbekiston, 1997yil 4344betlar).
Davlatning dinga munosabatidagi asosiy xususiyati – bu din
ning siyosatga aralashmasligidir. Zero, har qanday din, birinchi
o‘rinda ma’naviyaxloqiy jihatni o‘z ichiga oladi.
Dostları ilə paylaş: |