Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Sharqda falsafa.
Miloddan avvalgi beshinchi asrdan boshlab, Sharq mutafakkirlari ong va materiya, zarralar tabiati, ratsio nal tafakkur chegarasi kabi masalalar bo‘yicha chuqur musho hada qilishga kirishdilar. Hindistondagi Vaishesika maktabi mu tafakkirlari materiyaning asosini tashkil qilgan atom zarralarini tuzi lishi borasida izlanishlar olib bordilar. Shuningdek, ularni, yunon geometri Evklid aytganidek, atomlar muayyan o‘lcham ga ega bo‘lsa, u o‘lcham qanday uzunlik, balandlik yoki og‘irlik ka egaligi qiziqtirdi. Biz aytishimiz mumkinki, bunday savollar hozirda ham fiziklarni o‘ylantirib keladi. Siddhartha Guatama (Budda) tafakkurning g‘ayritabiiy maz munga bog‘liqligi imkonsiz ekanligiga e’tibor qaratib, balki borliq o‘zgaruvchan tabiatga egaligini ta’kidlaydi. Boshqacha aytganda, hozir o‘tmishdan farq qilsada, aslida, bugunni o‘tmish tashkil qil gan bo‘ladi. Majoziy tarzda ifodalaganda, bizning tasavvurimiz da idrok qilinadigan «narsalar» shamning oloviga o‘xshaydi, s ham piligi ni yondirayotgan olov tashqi ko‘rinishda sham jismiga ta’sir 46 ko‘rsatmayotgandek, ammo, mazmunan u shamni kuydirib tamom qilayotgan bo‘ladi. Shu jihatdan, o‘zgaruvchan jarayonni inkor qi lish xato bo‘lib, u bizni azobuqubatga yetaklaydi. Gautamaning g‘oyalari, keyincha lik, hech narsa o‘zo‘zidan paydo yoki mavjud bo‘lmasligini mantiqiy dalillash orqali ko‘rsatib berishga harakat qilgan buddist faylasufi Nagarjuna (milodiy ik kinchi asr) tomonidan kengroq rivojlan tirildi. Qolaversa, hinduviylik mutafakki ri Shhankara (milodiy sakkizinchi asr) milod dan avvalgi beshinchi asrda Upan ishadlarda zikri kelgan Brahma timsolida «yagona kuchqudrat egasi» yoki «asl re allik» konsepsiyasi haqida mulohaza yu ritgan. Shankara Brahmani (Buyuk yoki asl reallik) aql doirasidan tashqarida deb tushuntiradi. Bu masala muhokama os tidagi mavzu hisoblangan (ya’ni, hech nar sa uni namoyon qilishga qodir emas, ayni paytda, uning bunday xususiyati uni inkor qilmaslikka olib bormaydi). Qolaversa, in soniyat va uning tafakkuri Brahmadan kelib chiqadi, Brahmaga tegishli bo‘ladi. Shuning uchun ratsional tafakkur «mutlaq ha qiqat»ni tushunish imkoniyatini qattiq cheklaydi. Aql, ong yoki tafakkur obyekti kabi barcha voqeliklar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liq lik tushunchasi Xitoy buddizmi tarkibidagi «Hua Chen» (Zanja bil guli) maktabining asosiy g‘oyasiga aylandi. Hua Chen makta bi tomonidan foydalanilgan ramziy tasvir Indraning qimmatbaho toshlar ziynatlangan to‘ri, deb hisoblanadi. Mifga ko‘ra, vedalar da zikr qilingan Xudolardan Indraning har bir tuguni qimmat baho toshlardan iborat bo‘lgan. Undagi har bir marvaridda aks etgan yog‘du o‘zaro toblanib yanada yorqinlikni aks etgan. Har Indra – vedizm, hin duizm vs buddizm ta’limotiga ko‘ra bosh xudodir 47 bir tugundagi marvarid haqiqatning bir parcha yoki bo‘lagini ifo dalagan. Bir parcha esa o‘z navbatida, butunni qamrab olgan. Har bir idrok, fikr va harakat zamon va makon oralig‘idagi bor likning barcha obyekti bilan tubdan bog‘liq deb ishoniladi. Aql, tafakkur va haqiqat haqidagi Sharq dunyosining bir qator kon sepsiyalari bilan tanishish davomida Sharq dunyoqarashi bilan zamo naviy G‘arb falsafasining muayyan qarashlari (jumladan, haqiqat haqidagi zamonaviy metafizik qarashlar) muvofiq kelishi ko‘zga tashlanadi. Uaytxed ham o‘zining g‘oyalari va Sharq fal safasining muayyan jihatlari o‘rtasida o‘xshashliklar mavjudligini e’tirof etgan. Ko‘zguning bir parchasi butun oyna kabi tasvirni aks ettirgani yoki gologrammaning bir bo‘lagi lazer nuri o‘tganda to‘liq namoyon bo‘lgani kabi vaqt va fazoning har bir zarrasi bu tunni ifodalaydi. Zamonaviy nazariya fizikaning bunday namu nasi yuqorida bahs qilingan Indraning marvarid bilan qoplan gan to‘ri kabi qadimiy ramz bilan hayratli ravishda mos tushadi. Zamonaviy fizikaning topilmalari va Sharq falsafa sio‘rtasida gi yuqoridagi o‘xshashliklarni ko‘rsatish ba’zi mualliflar (xusu san, Fritjof Karpaning «Dao fizikasi») tomonidan kitoblar ham yozilgan. Shundan xulosa qilish mumkinki, Dekartdan keyin gi bir necha asrlar davomida zamonaviy G‘arb falsafasi o‘z e’ti bori va tanqidini teistik («Xudo» tushunchasi markaziy o‘rinda turgan) dinlarga qaratdi. Zamonaviy G‘arb falsafasi namoyonda lari ko‘p holatda Sharqiy Osiyo diniyfalsafiy ta’limotlarini inkor qilib, faqatgina G‘arb falsafiy va ilmiy an’analariga muayyan da rajada muvofiq keluvchi ba’zi qarashlarni qo‘llabquvvatlashdi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|