40
din ta’limotida din asoschisi Iso Masih Xudoning o‘g‘li va Xu
doning inson qiyofasidagi sirli gavdalanishi deb e’tiqod qilini
shi ko‘zga tashlanadi. Xristianlik va islom dinlari o‘rtasidagi aso
siy o‘xshashliklardan biri, ikki dinda dindorlar o‘z e’tiqodlarini
boshqa insonlarga yetkazishga undaladi. Ta’limotni yoyishga
bo‘lgan xattiharakat imonlilar jamoasiga qo‘shilish
orqali oxir
zamonda jahannamdagi abadiy alamli azobdan xalos bo‘lib najot
(jannat)ga erishish to‘g‘risidagi e’tiqodga asoslanadi. Shu o‘rinda
eslab o‘tish lozimki, turli dinlardagi yuqoridagi kabi najot topish
ga oid e’tiqodlar «soteriologiya», oxir zamon, dunyoning poyoni
ga taalluqli e’tiqodlar «esxatologiya» tushunchasi bilan yuritiladi.
Bir yarim ming yildan ortiq davr mobaynida, G‘arbda Aristo
tel tomonidan gavdalantirilgan yunon falsafiy an’anasining ratsional
ruhi bilan o‘z diniy an’analari talablarini muvofiqlashtirishga hara
kat qilgan faylasuflar tomonidan ko‘plab nufuzli asarlar yozildi. Fi
lo Yudaus (Philo Judeaus, milodiy 1550 yy., Iskandariyadagi ya
hudiy faylasufi. U ayniqsa, Aflotun va Aristotel falsafasi asosida
«Musoning besh kitobi» (Tavrot)ni misollar orqali sharhlaganligi bi
lan tanilgan) yunon falsafiy yo‘nalishi bilan yahudiylik an’analarini
moslashtirishga harakat qilgan faylasuflardan biri. Filo muqaddas
matnlarni o‘qishdagi yondashuvni «istiora uslubi» bilan birlashtir
di. Bu uslubda, u ko‘rinishdan o‘zaro bog‘lanmagandek tuyulgan
matnlarni so‘zmaso‘z qabul qilmaslik kerakligiga e’tibor qarata
di. Ba’zi hollarda, til ramziy, unda qilinayotgan hikoyalar majoziy
bo‘lib, uni real voqelik bilan bog‘lovchi ochiq tushuntirishlarga eh
tiyoj tug‘iladi. Shuningdek, xristian ruhoniysi Avgustin (354–430)
Bibliya matn laridagi ma’lumotlar va tabiat qonunlari o‘rtasida ku
zatiladigan mavjud tafovut sababini tushuntirishga harakat qilgan
shaxslardan biri hisoblanadi.
Aksariyat dinlarning zamonaviy dindorlari o‘z diniy man
balari bilan shug‘ullanish chog‘ida ba’zi istioriy (allegorik) talqin
turlaridan foydalanishlariga qaramay,
bugungi kunga qadar, diniy
41
matnlarni so‘zmaso‘z o‘qishni afzal ko‘ruvchi dindorlar ko‘pchi
likni tashkil qiladi. Bu kabi dindorlar ko‘pincha «zohiriylar» deb
ataladi. Shu jihatdan, diniy fundamentalizm diniy manbalar
dagi ma’lumotlarning zohiriy ma’nosigina tushunish va unga er
gashishga qat’iy turib olish oqibatida kelib chiqadi. Zohiriylar o‘z
dinlarining muqaddas kitobida keltirilgan dunyo paydo bo‘lishi
ning kosmologik talqini, farishta va jinlar kabi ilohiy va yarimil
ohiy mavjudotlar bilan to‘la jannat va jahannam hayoti, Xudo va
payg‘ambarlarning ko‘rsatgan mo‘jizalari, jannatga kirish, o‘lim
dan keyin qayta tirilish haqidagi e’tiqodlarga imon keltiradilar.
O‘z
navbatida, ular diniy manbalar ramziy, allegorik xususiyat
ga ega hamda dunyo haqidagi inson tushunchasi ibtidoiy shaklda
bo‘lgan davrga xos degan da’volarni qoralaydilar. Qolaversa, ular
muqaddas diniy matnlar inson qo‘li bilan buzilgani yoki unga
o‘zgartirishlar kiritilgani haqidagi qarashlarni rad etib, ular Xudo
tomonidan yuborilgan narsa mutlaq va benuqson haqiqat ekan
ligini ta’kidlaydilar. Shunday bo‘lsada, ko‘rinib
turibdiki, rat
sional tafakkur asosida yuzaga chiqqan empirik dalillar va diniy
manba keltirgan da’volar o‘rtasida keskin tafovut mavjud ham
da «ma’rifatparvarlik asri»gacha o‘tgan bir yarim ming yillik davr
mobaynida mazkur tafovutni o‘rganish G‘arbdagi din falsafasi
ning asosiy tadqiqot obyektiga aylandi. Biroq, Filo va Avgustin
misolida ko‘rib o‘tganimizdek, ularning aksariyati diniy dunyo
qarash asosida amalga oshgan bo‘lib, shu jihatdan, ularni falsafiy
teologiya yoki apologetika (teologiyaning
xristian dini aqidalarini
himoya qiluvchi bo‘limi) deb atash mumkin.
Falsafiy teologiya rivojiga ulkan hissa qo‘shgan ko‘plab ziyoli
lar orasiga yahudiylik e’tiqodi (kred – creed) yoritilgan «O‘n uch
tamoyil» asari muallifi, keng qamrovli bilim sohibi bo‘lgan Mu
so Maymonidiy (Moses Maimonides, 1135–1204, Sulaymon is
mi bilan tanilgan)ni ham kiritish mumkin. Kred muayyan diniy ja
moa e’tiqodining asosiy tamoyillarining qisqacha xulosasi bo‘lib, u
ko‘pincha jamoa yig‘inlari va marosimlarda ommaviy o‘qilgan. Shu