Dinshunoslikka


-MAVZU. «DIN» TUSHUNCHASI VA UNGA



Yüklə 4,86 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/106
tarix05.09.2023
ölçüsü4,86 Mb.
#141570
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   106
Dinshunoslikka kirish

2-MAVZU. «DIN» TUSHUNCHASI VA UNGA
BERILGAN TA’RIFLAR
Reja:
1. «Din»ni o‘rganish tarixi.
2. Dinga berilgan ta’riflar. 
Tayanch tushunchalar:
din ta’rifi, ilk 
diniy tasavvurlar, totemizm, animizm, 
fetishizm, shomonlik, sehrgarlik, «Ok­
kam ustarasi», falsafa, teologiya.
Mavzu o‘quv maqsadi: 
dinni o‘rga­
nish tarixi, unga berilgan ta’riflar va 
dinni tadqiq etish borasida shakllangan yondashuvlar haqida 
tushuncha berish.
1. «Din»ni o‘rganish tarixi.
Kishilik jamiyatida din doimo u 
bilan birga bo‘lganmi yoki qandaydir davrda jamiyat dinsiz ya­
shaganmi, degan savolga turli fikrlar bildirilgan. Bu – dinning 
tarixiyligi masalasi bo‘lib, unga ikki xil javob berganlar. Birin­
chisi, qandaydir muddat insoniyat dinsiz yashagan va jamiyat­
ning muayyan bosqichida – yuqori paleolit davrida, bundan 20­
40 ming yil avval din paydo bo‘lgan. Ikkinchisi, dinning kelib 
chiqishi insoniyatning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq, degan fikrdir.


30
Dinning ilk shakllari sifatida totemizm, animizm, fetishizm, 
shomonlik, sehrgarlik olinadi.
Totemizm – diniy tasavvurlarning eng qadimgi shakllaridan 
biri bo‘lib, hindular tilida «urug‘, kelib chiqish» ma’nolarini be­
radi. Uning mohiyati ishonuvchilarning o‘zlari bilan ayrim hay­
vonlar, o‘simliklar orasida g‘ayritabiiy aloqa, yaqinlik qon­qa­
rindoshlik bor, deb faraz qilishlaridan iboratdir. Totemizmda 
urug‘­qabila, xususan, shu urug‘ har bir a’zosining hayoti va 
farovonligi ayni shu urug‘ning haqiqiy ajdodi hisoblangan totem 
– o‘simlik yoki hayvonga bog‘liq deb ishoniladi. Muqad das joy­
larda saqlanadigan biror urug‘ ruhini ifodalovchi hayvon yoki 
o‘simlik sur’ati solingan tosh taxtachalar totem ruhlari ning ma­
koni sanaladi. Hayvon yoki o‘simlik shu urug‘ yoki qabila uchun 
totem, binobarin, muqaddas va homiy hisoblangan. Shuning 
uchun ham kishilar totemlardan yordam so‘raganlar, ularga sehr 
yordamida ta’sir qilishga uringanlar.
Dunyodagi turli dinlarga e’tiqod qiluvchilar 
orasida totemistik unsur mavjud
Totemizm bilan bog‘liq tasavvurlarning an’anaviy kompleksi 
– urug‘ning yangi tug‘ilgan a’zolariga, ya’ni tirik avlodlarga «pok 
yo‘l» bilan totemning o‘tib qolishiga ishonish, sehr jodu yo‘li bi­
lan totemga ta’sir qilib, muayyan urug‘ yoki qabila hududida 
o‘sha xildagi hayvon yoki o‘simliklarni ko‘paytirish va ular ning 
moddiy farovonligini ta’minlash, totem timsoli bo‘lgan narsa­
ning halokati uning avlodini halokatga olib borishiga ishonish­
dan iborat bo‘lgan.


31
Totemizm hozirgi dinlarda muayyan unsurlar sifatida mav­
juddir. Masalan, hindlarda sigir, ilon, maymun, fil va boshqalar 
hamon muqaddas hayvon sifatida e’zozlanadi. 
Animizm (lotincha «anima» 
so‘zidan olingan bo‘lib, «jon», 
«ruh» degan ma’nolarni anglata­
di) – inson, tabiat jismlari va 
hodisalarining ruhi, joni bor deb 
e’tiqod qilish, ular bilan mulo­
qot qilish, ularga ta’sir o‘tkazish 
mumkin, degan qarashlar bilan 
bog‘liq e’tiqod shakllaridan biri. 
Animizmda real moddiy obyekt­
lar dunyosi ruhiy mavjudotlar 
dunyosi bilan to‘ldirilgan bo‘la­
di.
Ajdodlarning ruhlari, tirik kishilarning jonlari, tabiiyki 
kuchlarning jonlantirilishi – animistik timsollardir. Animiz­
mda ruhlar tabiiy hodisalarni boshqaruvchilar hisoblanadi. Bu 
ruh lar ezgu yoki yovuz bo‘lishi mumkin.
Markaziy Osiyoda marhumning joni arvoh deb atalgan. 
Arvohning bir xususiyati shundaki, u o‘likni tashlab uzoqqa ket­
maydi, lekin u qabrdan tashqariga chiqadi, deb hisoblangan. 
Shuning uchun ham qadimgi zamonlarda arvoh uchun go‘rni te­
shib qo‘yganlar yoki mozor oldida arvoh uyi qurganlar. Arvoh 
hamma joyda – daraxtlarda, ariq va daryolarda, hovuz va xaro­
balarda yuradi. Shunga ko‘ra, kishilar o‘z boshlariga biror­bir 
mushkul ish tushsa, o‘sha yerlarga borib sig‘inganlar, pul tashla­
ganlar, arvohlardan madad so‘raganlar.
Fetishizm (portugalcha – «fetisho», fransuzcha «fetish» 
so‘zlaridan olingan bo‘lib, «sehrli narsa» degan ma’noni anglata­
di) – jonsiz narsalarni g‘ayritabiiy xususiyatga ega deb ishonish 
va ularga sig‘inish. Sig‘inish obyektlari, ya’ni fetishlar – tosh, 
tayoq, daraxt, umuman har qanday buyum bo‘lishi mumkin. 
Dinshunoslikdagi yondashuvlarga 
ko‘ra, animizm dinning yuzaga 
kelish shakllaridan biri


32
Xullas, ishonuvchilar g‘ayrita­
biiy xususiyati bor deb faraz 
qilingan moddiy buyumlar fe­
tish deb ataladi. Fetishizm tirik 
bo‘lmagan, jonsiz predmetlarga 
sig‘inishdir.
Fetishizm sehrgarlikdan ko‘ra 
diniy tasavvurning ancha mu­
rakkabroq shaklidir. Bu murak­
kablik diniy tasavvur shakllan­
gan makonlardagi odamlarning 
dastlab har xil buyumlardan, 
tog‘­toshlardan, daraxtlardan, 
keyinchalik esa tumor, but­sa­
nam va hokazolardan ko‘mak 
olishga umid bog‘laganliklari 
bilan belgilanadi. G‘arbiy 
Afrikadagi xalqlarda daraxtlar
toshlar va boshqa predmetlarga sig‘inish keng tarqalgan edi. Bu 
xalqlarda fetishlarni, ya’ni ilohiylashtirilgan predmetlarni hatto 
savalash, urish odati ham tarqalgan. Ular o‘zlari xohlagan narsa­
larni yuzaga keltirishlarini talab qilib fetishlarga mix qoqqanlar. 
Fetishizmning yana bir xususiyati shundaki, uning ko‘rinishlari 
boshqa dinlarning mushtarak 
unsuriga aylanib ketgan. Shu­
ning uchun ham uning qoldiqlari 
o‘sha dinlarda yashab keladi.
Shomonlik «shomon» 
so‘zidan olingan bo‘lib, u tun­
guschada «o‘ta hayajonlangan», 
«jazavali kishi» degan ma’no­
ni anglatadi. Keyinchalik bu 
so‘z rus tili orqali butun Sibir­
ga, XVIII asrda esa, g‘arbiy yev­
Dinshunoslikdagi yondashuvlarga 
ko‘ra, fetishizm zamonaviy dinlar 
bilan assimilitsiyalashgan hodisa 
hisoblanadi
Shomonlar ibtidoiy tasavvur bo‘yicha 
inson va ilohiy olam o‘rtasida vosita­
chi sanalgan


33
ropaliklar tiliga kirib kelgan va shu bilan u xalqaro ilmiy istilohga 
aylangan. Biroq bu degani barcha Sibirg‘ xalqlarida shomon bir 
xil nom bilan atalgan degani emas. Shomon masalan, Sibirning 
turkiy tillarda so‘zlashuvchi xalqlarida «kam» deb atalgan.
Shomon – qabilaning ruhoniysi. Diniy tasavvurning bir shak­
li sifatida shomonlikka xos bo‘lgan umumiylik – shomonlarning 
alohida ilohiy qudratlariga ishonish.
Shomonlik o‘z taraqqiyotida qator bosqichlardan o‘tgan. 
Uning eng dastlabki shakli Kamchatkada yashovchi itelman qa­
bilasida shakllangan. Itelmanlarda haqiqiy professional shomon 
bo‘lmagan. Bu qabilaning har bir a’zosi shomonlik qilishi mum­
kin edi. Shuning uchun ham ularda dastlab xotinlar tomonidan, 
unda ham qariya xotinlar tomonidan amalga oshirilgan. Sho­
monlikdagi ikkinchi bosqich – urug‘ shomonligi edi. Bu davr­
da ham shomon hali professional bo‘lmasa­da, u urug‘ maro­
simlarini bajarishni amalga oshiruvchi hisoblanardi. Endi har bir 
urug‘ning o‘z shomoni bo‘lgan.
Shomonlikdagi yuqori bosqich – professional shomonlarning 
paydo bo‘lishi hisoblanadi. Endilikda shomonlik kasbga aylan­
gan. Shomon shu kasbi orqali daromad topgan, hayot kechir­
gan. Endi u o‘ziga murojaat etgan har qanday odamning iltimo­
sini bajarardi. 

Yüklə 4,86 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   106




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin