Dinshunoslikka
-MAVZU. «DIN» TUSHUNCHASI VA UNGA
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mavzu o‘quv maqsadi
|
2-MAVZU. «DIN» TUSHUNCHASI VA UNGA
BERILGAN TA’RIFLAR Reja: 1. «Din»ni o‘rganish tarixi. 2. Dinga berilgan ta’riflar. Tayanch tushunchalar: din ta’rifi, ilk diniy tasavvurlar, totemizm, animizm, fetishizm, shomonlik, sehrgarlik, «Ok kam ustarasi», falsafa, teologiya. Mavzu o‘quv maqsadi: dinni o‘rga nish tarixi, unga berilgan ta’riflar va dinni tadqiq etish borasida shakllangan yondashuvlar haqida tushuncha berish. 1. «Din»ni o‘rganish tarixi. Kishilik jamiyatida din doimo u bilan birga bo‘lganmi yoki qandaydir davrda jamiyat dinsiz ya shaganmi, degan savolga turli fikrlar bildirilgan. Bu – dinning tarixiyligi masalasi bo‘lib, unga ikki xil javob berganlar. Birin chisi, qandaydir muddat insoniyat dinsiz yashagan va jamiyat ning muayyan bosqichida – yuqori paleolit davrida, bundan 20 40 ming yil avval din paydo bo‘lgan. Ikkinchisi, dinning kelib chiqishi insoniyatning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq, degan fikrdir. 30 Dinning ilk shakllari sifatida totemizm, animizm, fetishizm, shomonlik, sehrgarlik olinadi. Totemizm – diniy tasavvurlarning eng qadimgi shakllaridan biri bo‘lib, hindular tilida «urug‘, kelib chiqish» ma’nolarini be radi. Uning mohiyati ishonuvchilarning o‘zlari bilan ayrim hay vonlar, o‘simliklar orasida g‘ayritabiiy aloqa, yaqinlik qonqa rindoshlik bor, deb faraz qilishlaridan iboratdir. Totemizmda urug‘qabila, xususan, shu urug‘ har bir a’zosining hayoti va farovonligi ayni shu urug‘ning haqiqiy ajdodi hisoblangan totem – o‘simlik yoki hayvonga bog‘liq deb ishoniladi. Muqad das joy larda saqlanadigan biror urug‘ ruhini ifodalovchi hayvon yoki o‘simlik sur’ati solingan tosh taxtachalar totem ruhlari ning ma koni sanaladi. Hayvon yoki o‘simlik shu urug‘ yoki qabila uchun totem, binobarin, muqaddas va homiy hisoblangan. Shuning uchun ham kishilar totemlardan yordam so‘raganlar, ularga sehr yordamida ta’sir qilishga uringanlar. Dunyodagi turli dinlarga e’tiqod qiluvchilar orasida totemistik unsur mavjud Totemizm bilan bog‘liq tasavvurlarning an’anaviy kompleksi – urug‘ning yangi tug‘ilgan a’zolariga, ya’ni tirik avlodlarga «pok yo‘l» bilan totemning o‘tib qolishiga ishonish, sehr jodu yo‘li bi lan totemga ta’sir qilib, muayyan urug‘ yoki qabila hududida o‘sha xildagi hayvon yoki o‘simliklarni ko‘paytirish va ular ning moddiy farovonligini ta’minlash, totem timsoli bo‘lgan narsa ning halokati uning avlodini halokatga olib borishiga ishonish dan iborat bo‘lgan. 31 Totemizm hozirgi dinlarda muayyan unsurlar sifatida mav juddir. Masalan, hindlarda sigir, ilon, maymun, fil va boshqalar hamon muqaddas hayvon sifatida e’zozlanadi. Animizm (lotincha «anima» so‘zidan olingan bo‘lib, «jon», «ruh» degan ma’nolarni anglata di) – inson, tabiat jismlari va hodisalarining ruhi, joni bor deb e’tiqod qilish, ular bilan mulo qot qilish, ularga ta’sir o‘tkazish mumkin, degan qarashlar bilan bog‘liq e’tiqod shakllaridan biri. Animizmda real moddiy obyekt lar dunyosi ruhiy mavjudotlar dunyosi bilan to‘ldirilgan bo‘la di. Ajdodlarning ruhlari, tirik kishilarning jonlari, tabiiyki kuchlarning jonlantirilishi – animistik timsollardir. Animiz mda ruhlar tabiiy hodisalarni boshqaruvchilar hisoblanadi. Bu ruh lar ezgu yoki yovuz bo‘lishi mumkin. Markaziy Osiyoda marhumning joni arvoh deb atalgan. Arvohning bir xususiyati shundaki, u o‘likni tashlab uzoqqa ket maydi, lekin u qabrdan tashqariga chiqadi, deb hisoblangan. Shuning uchun ham qadimgi zamonlarda arvoh uchun go‘rni te shib qo‘yganlar yoki mozor oldida arvoh uyi qurganlar. Arvoh hamma joyda – daraxtlarda, ariq va daryolarda, hovuz va xaro balarda yuradi. Shunga ko‘ra, kishilar o‘z boshlariga birorbir mushkul ish tushsa, o‘sha yerlarga borib sig‘inganlar, pul tashla ganlar, arvohlardan madad so‘raganlar. Fetishizm (portugalcha – «fetisho», fransuzcha «fetish» so‘zlaridan olingan bo‘lib, «sehrli narsa» degan ma’noni anglata di) – jonsiz narsalarni g‘ayritabiiy xususiyatga ega deb ishonish va ularga sig‘inish. Sig‘inish obyektlari, ya’ni fetishlar – tosh, tayoq, daraxt, umuman har qanday buyum bo‘lishi mumkin. Dinshunoslikdagi yondashuvlarga ko‘ra, animizm dinning yuzaga kelish shakllaridan biri 32 Xullas, ishonuvchilar g‘ayrita biiy xususiyati bor deb faraz qilingan moddiy buyumlar fe tish deb ataladi. Fetishizm tirik bo‘lmagan, jonsiz predmetlarga sig‘inishdir. Fetishizm sehrgarlikdan ko‘ra diniy tasavvurning ancha mu rakkabroq shaklidir. Bu murak kablik diniy tasavvur shakllan gan makonlardagi odamlarning dastlab har xil buyumlardan, tog‘toshlardan, daraxtlardan, keyinchalik esa tumor, butsa nam va hokazolardan ko‘mak olishga umid bog‘laganliklari bilan belgilanadi. G‘arbiy Afrikadagi xalqlarda daraxtlar, toshlar va boshqa predmetlarga sig‘inish keng tarqalgan edi. Bu xalqlarda fetishlarni, ya’ni ilohiylashtirilgan predmetlarni hatto savalash, urish odati ham tarqalgan. Ular o‘zlari xohlagan narsa larni yuzaga keltirishlarini talab qilib fetishlarga mix qoqqanlar. Fetishizmning yana bir xususiyati shundaki, uning ko‘rinishlari boshqa dinlarning mushtarak unsuriga aylanib ketgan. Shu ning uchun ham uning qoldiqlari o‘sha dinlarda yashab keladi. Shomonlik «shomon» so‘zidan olingan bo‘lib, u tun guschada «o‘ta hayajonlangan», «jazavali kishi» degan ma’no ni anglatadi. Keyinchalik bu so‘z rus tili orqali butun Sibir ga, XVIII asrda esa, g‘arbiy yev Dinshunoslikdagi yondashuvlarga ko‘ra, fetishizm zamonaviy dinlar bilan assimilitsiyalashgan hodisa hisoblanadi Shomonlar ibtidoiy tasavvur bo‘yicha inson va ilohiy olam o‘rtasida vosita chi sanalgan 33 ropaliklar tiliga kirib kelgan va shu bilan u xalqaro ilmiy istilohga aylangan. Biroq bu degani barcha Sibirg‘ xalqlarida shomon bir xil nom bilan atalgan degani emas. Shomon masalan, Sibirning turkiy tillarda so‘zlashuvchi xalqlarida «kam» deb atalgan. Shomon – qabilaning ruhoniysi. Diniy tasavvurning bir shak li sifatida shomonlikka xos bo‘lgan umumiylik – shomonlarning alohida ilohiy qudratlariga ishonish. Shomonlik o‘z taraqqiyotida qator bosqichlardan o‘tgan. Uning eng dastlabki shakli Kamchatkada yashovchi itelman qa bilasida shakllangan. Itelmanlarda haqiqiy professional shomon bo‘lmagan. Bu qabilaning har bir a’zosi shomonlik qilishi mum kin edi. Shuning uchun ham ularda dastlab xotinlar tomonidan, unda ham qariya xotinlar tomonidan amalga oshirilgan. Sho monlikdagi ikkinchi bosqich – urug‘ shomonligi edi. Bu davr da ham shomon hali professional bo‘lmasada, u urug‘ maro simlarini bajarishni amalga oshiruvchi hisoblanardi. Endi har bir urug‘ning o‘z shomoni bo‘lgan. Shomonlikdagi yuqori bosqich – professional shomonlarning paydo bo‘lishi hisoblanadi. Endilikda shomonlik kasbga aylan gan. Shomon shu kasbi orqali daromad topgan, hayot kechir gan. Endi u o‘ziga murojaat etgan har qanday odamning iltimo sini bajarardi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|