Dinshunoslikka
O‘rta asrlarda G‘arb falsafasi
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
O‘rta asrlarda G‘arb falsafasi.
G‘arbda Platon, Aristotel va boshqa yunon faylasuflari tomonidan qoldirilgan «intellektual meros» G‘arb dunyosidagi diniy an’analar bilan o‘zaro uyg‘un lashgan holda «yashash»ni davom ettirdi. G‘arb falsafiy an’ana si Ibrohimiy dinlar (yahudiylik, xristianlik va islom) tomonidan shakllantirilgan dunyoqarashlar ta’siri ostida bo‘lib keldi. Bu din lar Yahve, Alloh yoki oddiygina, Xudo nomlari bilan ataluvchi mutlaq qudrat sohibi tomonidan yuborilgan, Ibrohim va undan keyingi payg‘ambarlar ilgari surgan ilohiy ta’limotlarga asoslana di. Payg‘ambarlar yagona va yashirin iloh tomonidan nozil qilina digan vahiyni qabul qilib, insonlarga yetkazish uchun ularning orasidan tanlab olingan shaxslardir. Shunga ko‘ra, vahiy orqali no zil bo‘lgan xabarlar (muqaddas manbalar) asosida payg‘ambarlar tomonidan insonlarga yetkazilgan qat’iy e’tiqodlar majmuyi ush bu dinlarning ustunini tashkil qiladi. Ushbu dinlar muqaddas man balarida birinchi navbatda Xudoning yagonaligi ta’kidlanadi. Bu masalaga qattiq urg‘u berilishini, hatto, uch dinda ham Xudo nomi uning yagonaligini ifodalash uchun katta harf bilan yozilishida ko‘rish mumkin. Bu dinlar asosida ilohga e’tiqod qi lish turganligidan ilohiy, ana shu e’tiqod yagona ilohga qaratil ganligi jihatidan yakkaXudolik dinlari deb hisoblanadi. Faqat, xristianlikning yahudiylik va islom dinlaridan farqli jihati – bu 40 din ta’limotida din asoschisi Iso Masih Xudoning o‘g‘li va Xu doning inson qiyofasidagi sirli gavdalanishi deb e’tiqod qilini shi ko‘zga tashlanadi. Xristianlik va islom dinlari o‘rtasidagi aso siy o‘xshashliklardan biri, ikki dinda dindorlar o‘z e’tiqodlarini boshqa insonlarga yetkazishga undaladi. Ta’limotni yoyishga bo‘lgan xattiharakat imonlilar jamoasiga qo‘shilish orqali oxir zamonda jahannamdagi abadiy alamli azobdan xalos bo‘lib najot (jannat)ga erishish to‘g‘risidagi e’tiqodga asoslanadi. Shu o‘rinda eslab o‘tish lozimki, turli dinlardagi yuqoridagi kabi najot topish ga oid e’tiqodlar «soteriologiya», oxir zamon, dunyoning poyoni ga taalluqli e’tiqodlar «esxatologiya» tushunchasi bilan yuritiladi. Bir yarim ming yildan ortiq davr mobaynida, G‘arbda Aristo tel tomonidan gavdalantirilgan yunon falsafiy an’anasining ratsional ruhi bilan o‘z diniy an’analari talablarini muvofiqlashtirishga hara kat qilgan faylasuflar tomonidan ko‘plab nufuzli asarlar yozildi. Fi lo Yudaus (Philo Judeaus, milodiy 1550 yy., Iskandariyadagi ya hudiy faylasufi. U ayniqsa, Aflotun va Aristotel falsafasi asosida «Musoning besh kitobi» (Tavrot)ni misollar orqali sharhlaganligi bi lan tanilgan) yunon falsafiy yo‘nalishi bilan yahudiylik an’analarini moslashtirishga harakat qilgan faylasuflardan biri. Filo muqaddas matnlarni o‘qishdagi yondashuvni «istiora uslubi» bilan birlashtir di. Bu uslubda, u ko‘rinishdan o‘zaro bog‘lanmagandek tuyulgan matnlarni so‘zmaso‘z qabul qilmaslik kerakligiga e’tibor qarata di. Ba’zi hollarda, til ramziy, unda qilinayotgan hikoyalar majoziy bo‘lib, uni real voqelik bilan bog‘lovchi ochiq tushuntirishlarga eh tiyoj tug‘iladi. Shuningdek, xristian ruhoniysi Avgustin (354–430) Bibliya matn laridagi ma’lumotlar va tabiat qonunlari o‘rtasida ku zatiladigan mavjud tafovut sababini tushuntirishga harakat qilgan shaxslardan biri hisoblanadi. Aksariyat dinlarning zamonaviy dindorlari o‘z diniy man balari bilan shug‘ullanish chog‘ida ba’zi istioriy (allegorik) talqin turlaridan foydalanishlariga qaramay, bugungi kunga qadar, diniy 41 matnlarni so‘zmaso‘z o‘qishni afzal ko‘ruvchi dindorlar ko‘pchi likni tashkil qiladi. Bu kabi dindorlar ko‘pincha «zohiriylar» deb ataladi. Shu jihatdan, diniy fundamentalizm diniy manbalar dagi ma’lumotlarning zohiriy ma’nosigina tushunish va unga er gashishga qat’iy turib olish oqibatida kelib chiqadi. Zohiriylar o‘z dinlarining muqaddas kitobida keltirilgan dunyo paydo bo‘lishi ning kosmologik talqini, farishta va jinlar kabi ilohiy va yarimil ohiy mavjudotlar bilan to‘la jannat va jahannam hayoti, Xudo va payg‘ambarlarning ko‘rsatgan mo‘jizalari, jannatga kirish, o‘lim dan keyin qayta tirilish haqidagi e’tiqodlarga imon keltiradilar. O‘z navbatida, ular diniy manbalar ramziy, allegorik xususiyat ga ega hamda dunyo haqidagi inson tushunchasi ibtidoiy shaklda bo‘lgan davrga xos degan da’volarni qoralaydilar. Qolaversa, ular muqaddas diniy matnlar inson qo‘li bilan buzilgani yoki unga o‘zgartirishlar kiritilgani haqidagi qarashlarni rad etib, ular Xudo tomonidan yuborilgan narsa mutlaq va benuqson haqiqat ekan ligini ta’kidlaydilar. Shunday bo‘lsada, ko‘rinib turibdiki, rat sional tafakkur asosida yuzaga chiqqan empirik dalillar va diniy manba keltirgan da’volar o‘rtasida keskin tafovut mavjud ham da «ma’rifatparvarlik asri»gacha o‘tgan bir yarim ming yillik davr mobaynida mazkur tafovutni o‘rganish G‘arbdagi din falsafasi ning asosiy tadqiqot obyektiga aylandi. Biroq, Filo va Avgustin misolida ko‘rib o‘tganimizdek, ularning aksariyati diniy dunyo qarash asosida amalga oshgan bo‘lib, shu jihatdan, ularni falsafiy teologiya yoki apologetika (teologiyaning xristian dini aqidalarini himoya qiluvchi bo‘limi) deb atash mumkin. Falsafiy teologiya rivojiga ulkan hissa qo‘shgan ko‘plab ziyoli lar orasiga yahudiylik e’tiqodi (kred – creed) yoritilgan «O‘n uch tamoyil» asari muallifi, keng qamrovli bilim sohibi bo‘lgan Mu so Maymonidiy (Moses Maimonides, 1135–1204, Sulaymon is mi bilan tanilgan)ni ham kiritish mumkin. Kred muayyan diniy ja moa e’tiqodining asosiy tamoyillarining qisqacha xulosasi bo‘lib, u ko‘pincha jamoa yig‘inlari va marosimlarda ommaviy o‘qilgan. Shu 42 ningdek, «Mavhumlikdan chiqish» (The Guide to the Perplexed) asarida Maymonidiy o‘zining qarashlari shakllanishiga Aristotel va bir qator musulmon faylasuflari katta ta’sir o‘tkazganligini qayd et gan. U musulmon olimlaridan 450 ortiq monografiyalar muallifi, ham mutafakkir ham tabib Ibn Sinoni alohida hurmat bilan zikr qil gan. O‘z navbatida, Maymonidiyning ishlari xristian teologlari – Foma Akvinskiy (Thomas Aquinas, 1225–1274) va Jon Dans Sko tus (John Duns Scotus, 1266–1308) faoliyatiga katta ta’sir o‘tkazdi. Foma Akvinskiy eng nufuzli teolog sifatida baholanib, uning qalami ga mansub – katolik e’tiqodidagi har bir masala bo‘yicha ratsional mulohazalar to‘plami «Summa Teologika» ancha mashhur sanala di. Akvinskiy o‘z ishlari orqali to‘qqizinchi asrda boshlangan sxolas tik an’anani qayta gavdalantirdi va u Aristotelning falsafiy qarash larini teologiya bilan uyg‘unlashtirishga harakat qildi. «Sxolastika» (sxolastika – diniy aqidalarning nazariy asoslashga qaratilgan o‘rta asrlar falsafasi) tushunchasi asosan xristian kontekstida vujudga kelganiga qaramay, Maymonidiy va Ibn Sino ham mos ravishda yahudiy va musulmon sxolastiki deb hisoblanadi. Sxolastika zamo naviy G‘arb falsafasining ko‘tarilishi bilan poyon topdi. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|