Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
so‘zining tarjimasi ko‘proq «nuqtayi nazar», «qarash», «dunyoqa
rash» so‘zlariga yaqin keladi. Shuning uchun kishining «darshana» si uning voqelik haqidagi keng qamrovli tushunchasi hisoblanadi. Shuningdek, u shunday bir yo‘lki, u orqali inson o‘zi va dunyo ha qida qanday fikr yuritishni o‘rganadi. G‘arbda bu tushuncha diniy va falsafiy yondashish masalasiga mos tushadi. Shunga ko‘ra, bud daviylik va jaynizm kabi asosiy diniy an’analar «darshana», ya’ni, mantiqiy va ilmiy mulohazalarga asoslanganligi uchun falsafiy ta’li mot deb hisoblanadi. G‘arb ilmiyfalsafiy an’anasida yuqoridagi kabi qarashlarga ko‘ra, Sharq «falsafa» bilan rasmiy shug‘ullanib kelmagan bo‘lsada, aslida, Sharq kishisi ham donishmandlikka erishish uchun harakat qilgan. Misol uchun aytish mumkinki, bud daviylik ta’limotining o‘zak haqiqati donishmandlikka erishish hi soblanadi. Din yoki falsafa tushunchalari olimlar tomonidan o‘z tadqiqot obyektlarining qamrovini belgilash uchun yaratilgan ilmiy kon struksiya sanaladi. Sharq va G‘arbdagi xalqlar bu konstruksiya orqali borliqning mohiyati, inson tabiati va hayot mazmunmo hiyatini ifodalaganlar. Shu jihatdan, dinni o‘rganishdagi falsafiy yondashuv (yoki donishmandlikni sevish va ergashish) butun in soniyat tarixidagi barcha madaniyatlarni aks ettiradi. Bu bob da ko‘proq G‘arb yondashuvlari tarixi haqida so‘z boradi, chunki inson diniy impulsi bo‘yicha Sharq fikrmulohazalari tarixi bi lan solishtirganda yetarli ish topilmaydi (ya’ni, bu mavzu bo‘yi 36 cha G‘arb qarashlarini boyitish maqsadida qo‘l urildi). Zamo naviy G‘arbda din fenomenini o‘rganish uchun falsafa sohasi maqbul ko‘rinadi. Umuman olganda, dinni falsafiy shaklda o‘rga nish Sharq va G‘arb madaniyatiga xos xususiyat bo‘lib, bu bobda ulardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz 1 . Ilk yunon faylasuflari. Gomer (mil.av. 700yillar) qalamiga mansub G‘arbning ulug‘ dostonlari «Odesseya» va «Eliada»da uzoq davom etadigan, tabiati va xarakteri haqida bilvosita fikr lar bilan tushuniladigan Xudolar va qahramonlar haqida miflarni uchratish mumkin. Shuningdek, shoir Hesiod (mil.av. 700yillar) asarlarida inson ning «besh irqi yoki davri» haqida keng mushohadalarni topish mum kinki, ularda insoniyat hayotining boshlang‘ich oltin davri – Xudolar erkak jinsidagi insonlar uchun yaratilgan Olimp tog‘ida yashagan, u yerda inson Xudolar bilan tinch va uyg‘unlikda, tirikchilik uchun rizq topishda biror urinishga hojat bo‘lmagan bosqich haqida so‘z boradi. Hesiod fikricha, joriy (o‘zi yashagan davrni nazarda tutib) temir davriga kelib yaratilgan keyingi avlodda progressiv pasayish kuzatilayotgan bo‘lib, bu holat ma’naviy qadriyatlar va kattalarga hurmatning yemirilishi, urushjanjallarning ko‘payishi, urug‘qabi lalar orasida adovatni ortishi bilan belgilanadi. Qiziqarlisi, Sharq faylasuflari, xuddi shunday, hayot va axloq sifati astasekin yo monlashadigan davr siklini «yuga» tushunchasi bilan ifodalaganlar. Tashqi ko‘rinishdan, eng so‘nggi va ko‘p degenerat (degenerat, chala – zoti, nasli buzilgan, jismoniy yoki ruhiy jihatdan aynigan) tug‘il gan odam)ni qamragan o‘sha davr, «Kali Yuga»da bugungi kunda biz yashayotgandek tuyuladi. Hesiod qalamiga mansub «Teogoniya» («theos» – Xudo, «go nia» – tug‘ilish, ya’ni Xudolar panteonini vujudga kelishi)da o‘sha 1 Hillary Rodrigues, John S. Harding. Introduction to the study of religion. – USA, Routledge, 2009. – P. 6066. 37 davrda mavjud Xudolar, ularning kelib chiqish, aloqalari, avlod lari va borliq ustidan qanday hukmronlikni qo‘lga kiritganliklari to‘g‘risidagi e’tiqodlarni sistemalashtirishga harakat qilinganligi ni ko‘rish mumkin. Masalan, «Xaos davri, undan Gaya (yoki Yer) rivojlandi, undan keyin Uranus (Jannat) paydo bo‘ldi» kabi (Yunon mifologiyasida Gaya (Er) Xaosning qizi, ma’buda sifati da gavdalantirilgan. O‘z navbatida, u Uranus (Jannat)ning ona si va ayoli sanalgan. Ulardan Titan va Siklop (bir ko‘zli devqomat odam) dunyoga kelgan). Qadimgi vedalarda ham olov va sha mol kabi tabiiy olamning kuchlari sifatida gavdalantirilgan Xu dolarga bag‘ishlangan madhiyalar uchraydi. Xudolarning ba’zi lari kelib chiqishi, nomi, vazifalari jihatidan yunon miflaridagi ma’budalarga o‘xshab ketadi. Masalan, vedalarda osmon Xudo si sifatida talqin qilingan Varuna yunon miflaridagi Uranusga mos tushadi. Shu o‘rinda qayd etish lozimki, qiyosiy dinshunos likning zamonaviy olimlari yunon va hind miflari hamda milod dan avvalgi ikkinchi mingyillik o‘rtalariga taalluqli Bobil va Xett xalqlari tomonidan qoya toshlarga yozib qoldirilgan miflar orasi da o‘xshashlik (parallellik) mavjud deb topishdi. Yunon faylasufi Aniksamander (mil.av. 610–546) ilk marotaba yagona, shaklsiz, bo‘linmas va chegarasiz mohiyatga ega «aperon» (apeiron) tushunchasini muomalaga kiritdi. Ta’rif va tavsifdan xo li ushbu manbadan barcha o‘xshash va qaramaqarshi, ya’ni birbi riga o‘zaro bog‘liq bo‘lgan narsalar paydo bo‘lgan (ya’ni, issiq va sovuq, quruq va nam kabi). O‘z navbatida, mutlaq qudrat egasi va sabablarning sababchisi deya baholangan «aperon» yagona iloh bi lan tenglashtirilgan. Hind faylasuflari xuddi shu shakl va vaqtda Upanishadlarda yuqoridagi kabi g‘oyalar keltirilganligini ta’kidlay dilar. Ular Brahmanni mutlaq qudratli, barcha narsani yaratgan, tavsifdan xoli deb hisoblab, uni iloh darajasiga ko‘targanlar. Ayni shu paytda, Xitoyda ilk daochilik faylasuflari barcha juftliklarni (In va Yan) yaratgan va o‘ziga qaytaruvchi ta’rifdan xoli sinoat «dao» g‘oyasini ilgari surdilar. 38 Yunon faylasufi Xenofanes (mil.av. 580–490) o‘z davrida ur chib ketgan ko‘pXudolik g‘oyalarini tanqid ostiga olib, har nar saga qodir yagona qudrat g‘oyasini qo‘llabquvvatlaydi. U odam lar o‘z qiyofalarida Xudolarini tasvirlashlari natijasida qanday qilib treishienlar (Thracian, Bolqon yarimorolida yashagan qa dimgi hindyevropa xalqlari) Xudolari ko‘k ko‘zli va qizil sochli bo‘lgani, efiopiyaliklar Xudolari qora va puchuq burunli bo‘lgan ligiga ishora qiladi. Yunon tarixchisi Gerodot boshqa madaniyat lar diniy e’tiqodla rini tasvirlab o‘tgan. Asarlaridagi bir qator xa to va to‘qimalarga qaramay, u ba’zi yunon e’tiqodlari, Xudolari va marosimlari yunon madaniyatidan olinganligini yozib qoldir gan. Xenofanes va Gerodot ishlari miflar va dinning kelib chiqi shi, diniy e’tiqod va amaliyotlarning davrmadavr transformatsiya ga uchrab boshqa hududlarga yoyilishi va mahalliy diniy qarashlar bilan boyitilishi bo‘yicha amalga oshirilgan dastlabki tadqiqotlar sifatida xizmat qiladi. Platon (mil.av. 427–347)ning mashhur sho girdi Aristotel (384–322) qanday qilib zolim solihga aylanishi ha qida gapirib, bu holatni inson o‘z ojizligini anglashi bilan bog‘laydi. Aristotel ilk marotaba «metafizika» tushunchasini qo‘llagan. Unga «birinchi muallim» nomi berilishiga sabab bo‘lgan «Fizika» asarida «metafizika», Aristotel ta’biri bilan aytganda «birinchi fal safa» haqida so‘z borgan. Aristotel qarashidagi «birinchi falsafa» yoki «metafizika» quyidagi tarkibiy qismlarni qamrab olgan: on tologiya (mavjudlikni o‘rganish), teologiya (Xudo, Xudolar yoki ilohiyatni o‘rganish), aniq bilimlar (ya’ni, dunyo haqidagi aniq yoki ziddiyatsiz g‘oyalarni o‘rganish). «Ziddiyatsizlik» (noncontradiction) prinsipini shunday tushunti rish mumkinki, bir narsa qizil rangda bo‘lmas ekan, demak, ayni paytda, qizillik unga xos xususiyat emasligi kelib chiqadi. Albat ta, bu kabi fikrlash shaklini biz ko‘p holatda amalga tatbiq qilmas miz, lekin, bizning fikrlashimiz asosida aynan shu tushuncha yota di. Shuning uchun ham u birinchi prinsipdir. Shubhasiz, ontologiya va ilohiyotni o‘rganish, boshqacha aytganda, inson haqiqatni qan 39 day tushunadi va unga erishishini bilish Aristotelni eng ko‘p qiziqtir gan mavzu hisoblangan. Bugungi kunda, «metafizika» tushunchasi mavjudlik, borliqning tabiati (kosmologiya), nafs yoki Xudo tabiati haqida gi savollar bo‘yicha fikrmulohaza yuritishga nisbatan ishlatila di. Vaholanki, u haqiqatga qanday erishish mumkinligi borasida chuqur mulohaza qilish ma’nosini ham qamrab oladi. Metafizika ga qiziqish G‘arb universitetlarida so‘nib bormoqda. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|