Dinshunoslikka
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Falsafa (filosofiya: «philia» – sevgi, «sophia» – donishmandlik)
– donolikni sevish yoki unga ergashish ma’nosini bildiradi. G‘arb da, «donolikka ergashish» deganda, mantiqiy fikrdan metod sifatida foydalanish nazarda tutilib, hozirga qadar ko‘pgina G‘arb ilmiy ins titutlarida falsafa sohasi donishmandlikka erishishning eng maqbul yo‘li sifatida qabul qilinadi. Sharq falsafiy an’analarida esa, G‘arb ning o‘tmishi kabi, donishmandlik inson qobiliyatlari ning barcha qirralari ni kashf etish deb hisoblanadi. Shuning uchun u mantiqiy fikrlash shakli bilan bir qatorda, o‘zo‘zini nazorat qilish, ma’naviy fazilatlarni sayqallash, hissiyotdan foydalanish (empirik ma’lumot si fatida), intuitiv tafakkurni rivojlantirishni qamrab oladi. Ulardan ba’zilari, chunonchi, chuqur intiutiv fikrmulohazalarga erishish 34 yolg‘iz mantiqiy fikrlashdan ko‘ra ko‘proq oliy darajadagi donish mandlikka eltuvchi yo‘l sanaladi. Bugungi kunda, G‘arbda, mantiqqa asoslanmagan qarashlar ning ba’zilari diniy hayot tarziga oid deb hisoblanadi. Dinni fal safadan ajratish «ma’rifatparvarlik davri»da (XVIII asr) G‘arbda vujudga kelgan o‘ziga xos fenomen sifatida baholanadi. «Ma’ri fatparvarlik davri» deganda, G‘arb dunyosi hukmron mavqega ega diniy e’tiqod va amaliyotlarni (ayniqsa, xristian ta’limoti va dunyoqarashiga tegishli) mantiq va ilmiy metodlarni ro‘kach qil gan holda tanqid ostiga olgan «Uyg‘onish davri» (‘ostEnlighten ment)dan keyingi harakat nazarda tutiladi. Asosan, o‘sha davr da, ma’rifatparvarlik harakati namoyondalari tomonidan xristian ta’limoti va manbalarida aks etgan va insonlarni ishonishga kuch bilan undalgan «Yer borliqning markazi ekanligi» yoki «Xudo olam ni olti kunda yaratganligi» haqidagi qarashlar tanqid qilindi. Renessans (uyg‘onish, qayta tug‘ilish) Yevropa va G‘arb madani yati uchun ilmiy va madaniy yuksalishni keltirdi. U odamlarni majburiy diniy e’tiqod va amaliyotlar qulligidan xalos etdi. Yan gi qit’alar ochilib, sayyoralar va yulduzlar, Yer yuzidagi hayvonot va o‘simlik turlarini kuzatib o‘rganish imkoniyatini beruvchi tex nologiyalar rivojlandi. Dunyoga nisbatan yangicha qarashlar ning barchasi xristianlik ilgari surgan fikrlardan keskin farq qiluv chi mantiqiy fikrlash va ilmiy metodlar vositasida vujudga keldi. Shu asosda, ilgari G‘arb kishisini yagona fikrlash tarzida tutib tur gan «din» tusiga kiritilgan falsafa ham ilmfandan mutlaqo ay ri tasavvur qilina boshlandi. Ba’zi o‘lchovlarda, din va uning borliq haqidagi qarashlari isbot qilingan voqelik sifatida bahola nib, fan va ratsionallik ortiga «uloqtirib» tashlangan edi. Boshqa toifalar esa, ilmfan va falsafa yutuqlariga tayangan holda, din ni bema’ni e’tiqod va bid’atlar turkumi deya baholadilar. Hozir ga qadar, G‘arbdagi professional faylasuf va olimlar orasida din to‘g‘risida xato fikr bildiruvchi yoki G‘arbdagi diniy dunyoqa rashning ko‘pligi va turfa xilligini hisobga olmagan holda, diniy 35 qarash deganda xristianlikni nazarda tutuvchi yoki keng ko‘lam dagi Sharq diniy ta’limotlarini e’tiborsiz qoldiruvchi kishilar ham uchrab turadi. Sharq madaniyati, ko‘p hollarda, bunday dramatik bo‘linishni chetlab o‘tgan. Masalan, qadimiy klassik til sifatida JanubiSharqiy Osiyo diniyfalsafiy ta’limotlarida markaziy o‘rin tutuvchi sanskrit tilida din yoki falsafa uchun alohida so‘z ajratilmagan. Balki ikkisi ni bir holda ifodalovchi «darshana» so‘zi qo‘llanilgan. «Darshana» Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|