Dinshunoslikka
Dinshunoslikning alohida fan sifatida yuzaga kelishi
Yüklə 4,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3. Dinshunoslikning alohida fan sifatida yuzaga kelishi.
Sharq da dunyo dinlarini o‘rganish qadimdan mavjud bo‘lib kelgan. Dinlar haqida avvalo diniy manbalarning o‘zi xabar beradi. Bun dan tashqari Sharq allomalari o‘z asarlarida dinning mohiyati, rivojlanish tendensiyalari, tasniflanish tamoyillari haqida bataf sil yozib qoldirganlar. Masalan, IXX asrlarda ya shab moturidiya ta’limotiga asos solgan olim Abu Mansur Motu ridiy o‘zining «Kitob attavhid» asarida islomdagi mazhablar, firqalar va yo‘nalishlar haqi da ma’lumot berish bilan bir ga dunyo dinlari aqidalari haqi da ham batafsil to‘xtalib o‘tadi. Jumladan, jahon dinlaridan buddaviylik, xristianlik va ular doirasida shakllangan asosiy yo‘nalishlar, ularning diniyfalsafiy ta’limotlari haqida so‘z yuritadi. Qaysi ta’limot qanday g‘oyalar asosida kelib chiqqanini tahlil etadi. Shuningdek, X–XI asrlarda ya shab ijod etgan olim Abu Rayhon beruniy (973–1048) o‘zining «Qadim gi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston» asarlarida dunyoda mav jud dinlar haqida o‘z davri man balari asosida so‘z yuritadi. O‘rta asr larning buyuk qomusiy olimlaridan bo‘lgan Beruniyning buyukligi ham o‘z davrining deyarli barcha fanlari ga qo‘shgan betakror ilmiy mero Qadimdan dinning kelib chiqish mav zusi insoniyatni qiziqtirib kelgan Dinning kelib chiqishi mavzu siga turli madaniyatlarda turfa yechimlar topilgan 15 sida namoyon bo‘ladi. Uning yuksak ilmiy salohiyatiga mash hur sharq shunos olim akademik I.Yu.Krachkovskiy (1883–1951) « uning qiziqqan ilm sohalaridan ko‘ra qiziqmagan sohalarini sanab o‘tish osondir», deb baho bergan edi. G‘arb tadqiqotchilari dan M.Meyerxoff esa «Beruniy musulmon fanini namoyish etuv chi qomusiy olimlarning eng mashhuri bo‘lishi kerak» degan fikrni bildiradi. Beruniy zamonasining mashhur olimi Abu Nasr Mansur ibn Iroq (960–1036), Abu Ali Ibn Sino (980–1036), Abu Sahl Masi hiy (X–XI asrlar) kabi turli fan sohalari hamda din vakillari bilan ilmiy hamkorlik qildi, tahsil oldi. Beruniy dunyo dinlarini ular ning birlamchi manbalari asosida o‘rgandi va tahlil etdi. Dunyo dinlarini birlamchi manbalar va diniy ta’limotlar aso sida o‘rgangan yana bir olim Tojiddin Abulfath Muhammad ibn Abdulkarim Shahristoniy (1075–1153) bo‘lib, u o‘zining «Kitob almilal vannihal» («Dinlar va mazhablar kitobi») asarida din lar tarixi, ta’limoti, asosiy namoyondalari haqida asl manbalar asosida xulosalarini beradi. Uning dinlar va mazhablar tarixi va ta’limotlarini o‘rganishga bag‘ishlangan mazkur doksografik asa ri dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan. Sharqda o‘rta asrlarda dunyo dinlarini o‘rganish, ular uchun umumiy va xususiy bo‘lgan jihatlarni aniqlash bo‘yicha ko‘plab ishlar amalga oshirilgan. Yevropada dinni kompleks tarzda o‘rganuvchi «Dinshunos lik» alohida fan sifatida XIX asrning ikkinchi yarmida shakllan di. Bunda dinshunoslardan nemis filosofi Maks Myuller (1823– 1900), fransuz pozitivistfilosofi va sotsiologi Emil Dyurkheym (1858–1917), ingliz etnologi va dinshunosi Eduard Bernett Taylor (1832–1917), ingliz filosofi, pozitivist va evolutsiya tarafdori Ger bert Spenser (1820–1903), fransuz filosofi va sotsiologi, poziti vizm asoschisi Ogyust Kont (1898–1957), M. Veber (1864–1920), Sh. de Sosey (1848–1920) kabi Yevropa olimlarining din bo‘yicha yozgan asarlari bu fanga asos bo‘lib xizmat qildi. 16 din fenomenologiyasi DINSHUNOSLIK SOHALARI din sotsiologiyasi din psixologiyasi din mifologiyasi din falsafasi din tarixi din antropologiyasi diniy etika din filologiyasi Din o‘sha davrda tarix, arxeologiya, etnografiya va lingvisti ka to‘plagan konkret materiallarga asoslandi. Dinni tadqiq etish bilan shug‘ullangan Yevropa olimlari dinni ilohiyotdan farq li ravishda tabiiy qonuniyatlar asosida tushuntirishga harakat qildi lar. XIX asr o‘rtalarida dinshunoslik fani din falsafasidan ajra lib chiqdi. Dinni empirik o‘rganilishi diniy yodgorliklarning tad qiq etilishiga turtki bo‘ldi. Mifologik maktab asoschisi M. Myul ler bu borada sistematik nashrlar e’lon qildi. U dinni filologik tadqiq etish, yo‘q bo‘lib ketgan dinlarni ularning yodgorliklari ga qarab aniqlash va buning uchun dinni qiyosiy o‘rganish uslu bini ilgari surdi. Myuller dinning asosida ibtidoiy insonning ta 17 biat haqidagi qarashlari yotadi, deb hisoblab, dinning naturalistik nazariyasini ilgari surdi. Uning fikricha, din ibtidoiy naturfilo sofiya edi. Dinning boshlang‘ich elementi mif, dinning vazifa si esa mif qahramonlarining ha qiqatini aniqlash deb hisobladi. Dinshunoslik sohasida mifologik maktab XIX asrning oxirgi cho ragiga qadar hukmronlik qildi. Naturalistik qarashlarning ta’si ri keyinroq ham, masalan, Frezer asarida («The Worshi’ of Nature», L., 1926) o‘z aksini topdi. Natu ralistik qarash turlaridan biri din ning astral nazariyasi bo‘lib, un ga ko‘ra diniy obraz va miflarda samoviy jismlarning harakati o‘z aksini topgan. Bu nazariyaga XVIII asrda asos solingan bo‘lib, XX asr boshlarida ham uning yetarlicha tarafdorlari bor edi (G. Vinkler, E. Shtuken, A. Nemoevskiy). Dinshunoslik taraqqiyotining yangi bosqichi dinning ilk shakl larini o‘rganuvchi ingliz antropologik maktabining ishlari bilan bog‘liq. Bu tadqiqotlar E. Taylorni 1867yilda animizm konsep siyasiga olib keldi («Первобытная культура». В. 12, Л. 1871; рус. пер. M., 1939). Taylor, shuningdek Spenser va Lebbok din ga «insonning elementar tajribalarini (uyqu, o‘lim va hokazo) no to‘g‘ri talqin qilish oqibatida vujudga kelgan ibtidoiy odam aqliy faoliyatining mevasi bo‘lgan ibtidoiy gnoseologiya» sifatida qa radilar. Taylorning fikriga ko‘ra, kult diniy qarashlardan hosil bo‘lgan narsa bo‘lib, keyinroq paydo bo‘lgan. Din tarixi evolut siya tushunchasini qo‘llab Taylor va Spenser dindan avvalgi davr bor deb hisoblaydilar. Animistik qarashlarda esa keyinroq un Dinshunoslik sohasida mifologik maktab XIX asrning oxirgi choragiga qadar hukmronlik qildi 18 dan barcha mavjud dinlar kelib chiqqan dinning minimumini ko‘rdilar. Keng, etnografik materialga asoslangan animizm teori yasi XIX asrning oxirgi choragida dinni o‘rganishda hukmronlik qildi. Rossiyada uning eng yirik namoyondasi L.Ya. Shternberg edi. Ammo XIX asr oxiri XX asr boshlarida bir qator mualliflar animizmni tanqid qilib chiqdilar. Etnografik materialga asoslangan animizm teoriyasi XIX asrning oxirgi choragida dinni o‘rganishda hukmronlik qildi RobertsonSmitt o‘zining «Somiylar dini haqida»gi ma’ru zalarida (W.H. Smith, Lectures on the Religion of the Semites, Edin., 1889) ta’kidlashicha, eng qadimiy dinlar faoliyat sistema si yoki kultni ifodalagan, diniy ritualni belgilaydigan e’tiqod va mif esa keyinchalik shakllangan. 1900yilda Marett (1866–1945) shunday g‘oyani ilgari surdiki, unga ko‘ra, animizmdan oldin ani matizmning yanada qadimiyroq bosqichi bo‘lgan va u davr da hali ruhlar va shaxsiy ruh haqida tasavvurlar bo‘lmagan. Avval diniymagik harakatlar impulsiv reaksiya xarakteriga ega bo‘lgan, dinning g‘oyaviy va aqidaviy shakllari keyinchalik uning hissiy substratidan kelib chiqqan. Marettning qarashlariga nemis din 19 tadqiqotchilari Pryoys va Firkandt hamda rus tadqiqotchisi V. BogorazTanlar ancha yaqin edilar. A. Lang (1844–1912) ibtidoiy xalqlarning dinini mifologiyaga ham animizmga ham kiri tish mumkin emas, deb dinda evolutsionizm g‘oyasiga qarshi chiq di (A. Lang, Myth, ritual and religion, v. 12, L., 1887). Avst raliyaliklar dinida antropomorf Xudolar haqida rivojlangan qa rashlarni topgan Lang pramonoteizm g‘oyasiga juda yaqinlashdi («The making of Religion», L., 1898). Bu g‘oyadan keyinchalik V. Shmidtning klerikal, madaniytarixiy maktabi keng foydalan di. XX asr boshida Vundt animistik nazariyani qayta ko‘rib chi qishga urindi va o‘zining assotsiativ psixologiyasi yordamida din ibtidoiy insonning fikriy faoliyati emas, balki fantaziyaviy faoli yatining natijasi, degan xulosaga keldi. Vundt diniymifologik tasavvurlar bilan bir qatorda ruhoniy ruh, yanada qadimiyroq bo‘lgan, insonning tashqi qiyofasidan ajralmaydigan, hayvonga ko‘chib o‘ta oladigan jismoniy ruh haqidagi tasavvurlarga qarab totemizm animizmdan kelib chiqqan degan fikrga keldi. Antropomorf xudolar haqida rivojlangan qarashlar Ingliz antropologik maktabining yirik namoyondasi Frezer ham Taylor kabi dinning paydo bo‘lishiga ratsionalistik yon 20 dashib, din uch ruhoniy taraqqiyot bosqichidan biri deb hisoblab, din va magiya orasida tub farq bor deb qat’iy fikr bildirdi. Din ning manbayini, Frezer, magik faoliyatning kuchsizligi ko‘rinib qolganda va yordamsizlik hissiyoti tug‘ilib, nazorat qilib bo‘lmay digan tabiat kuchlarini personifikatsiya qilishda deb bildi. Keyinchalik etnologik maktablar diniy faoliyat, ritualning diniy nazariyasidan ko‘ra birlamchi ekanligini ta’kidlab, evolut sionizm prinsipini tanqid qilib, dinning «gnoseologik» nazari yasini inkor etib chiqdilar. Ular orasida Amerika kulturantro pologiya maktabi (Boas, Kryober, R.Benedikt, Kardiner va b.), B.Malinovskiy va RadkliffBraunning funksional maktabi alohida nufuzga ega edi. Ular evolutsionizm nazariyasiga ham da birbirlariga qarshi fikr bildirdilar. Malinovskiy dinning va zifasi kritik hayotiy vaziyatlarda noilojlik va qo‘rquvni yengish deb bilsa, RadkliffBraun unga qarshi o‘laroq diniy marosim va unga bog‘liq e’tiqodlarni qo‘rquv manbayi deb hisobladi. RadkliffBraun Dyurkheymga yaqinlashib dinning filosofiya si ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlash deb hisobladi. Ikka la nazariya birbiridan farq qilsada, shu narsada fikrlar bir xilki, dinning kelib chiqishi muammosi yechilmas va yechishning ke ragi yo‘q deb hisoblandi. Dinning ijtimoiy, gnoseologik va psixologik ildizlari mavjud. Dinning ildizi dinning vujud ga kelishi, uning qayta tiklanish zaruriyati va imkoniyatini, umu man, uning salohiyatini yaratuv chi omillar yig‘indisidir. 4. Dinshunoslik va diniy ta’lim. Insonlar turli sabablarga ko‘ra dinni o‘rganishga rag‘bat bildiradilar. Bu haqda gap ket ganda, dinshunoslik va diniy ta’lim o‘rtasida muhim farqlar mavjudligini nazardan chetda Mutaxassislar dinshunoslik va diniy ta’lim o‘rtasida uyg‘unlik va farqlar mavjudligini ta’kidlab keladilar 21 qoldirmaslik lozim. Odatda, ushbu farq dinni o‘rganish uchun tanlangan yondashuvga tegishli subyekt va obyektga bog‘liq hi soblanadi. Diniy ta’lim islomda imom, yahudiylikda ravvin, hinduiy likda guru, buddaviylikda bhikhu tomonidan beriladi Diniy ta’lim turli shaklga ega bo‘lib, bu tushuncha, ko‘pin cha, bir din vakilining o‘z dinining muayyan e’tiqodini o‘rga nish uchun amalga oshiradigan harakatiga nisbatan ishlatiladi. Masalan, yosh musulmon bola maktabga borib, Qur’on tilovat qilish qoidalari va islomiy qadriyatlar haqida ta’lim oladi. Shu ningdek, yosh yahudiy farzandi sinogoga qoshida tashkil qilingan o‘g‘il bolalarga balog‘at yoshi (BarMitsva)ga qadar Tavrotdan muayyan ma’lumotlarni ta’lim beriladigan maxsus sinfga qatnay di. Shu kabi hinduiylik e’tiqodiga mansub dindor farzandi veda qo‘shiqlarini o‘rganish uchun qadimiy uslublarni saqlab qolgan an’anaviy diniy maktabda shug‘ullanadi. Shu singari buddaviy lik e’tiqodidagi o‘spirin yigit o‘z dini haqiqatlarini anglab yeti shi uchun ibodatxonada shogirdmonax sifatida bir necha oyni o‘tkazadi. Mazkur barcha misollarda, diniy ta’lim olish istagida 22 gi talabgorga ko‘rsatmalar (instruksiya) diniy mutaxassis – islom da imom, yahudiylikda ravvin, hinduiylikda guru, buddaviylikda bhikhu tomonidan ta’minlanadi. Ushbu jarayonlarda mutaxas sisning vazifasi o‘quvchilardagi dinga bo‘lgan shubhagumonlarni bartaraf etib, ularda mustahkam e’tiqod va diniy ta’limotga nis batan kuchli muhabbatni shakllantirish hisoblanadi. Diniy ta’limning yana bir jihati shundaki, biror diniy an’ana ga e’tiqod qilishga kirishishdan boshlab, dindor kishida inklyu ziv (umumiy) va eksklyuziv (farqli) belgilar shakllanadi. Diniy ta’lim ta’sirida dindor kishida o‘z diniy jamoasiga nisbatan sado qat, vafodorlik va muhabbat kabi tuyg‘ular, bir vaqtda, bosh qa din vakillariga nisbatan «begonalashuv» kayfiyati «barq» ura di. Chunonchi, bir jain muallimidan jaynizm haqida ta’lim olar ekan, albatta, dars orasida jaynizmning boshqa dinlardan farqlarini ham o‘rganadi. Yoki bo‘lmasa, bir din vakili turli din larni o‘rganishga kirishar ekan, bu bo‘yicha mantiqiyilmiylik va obyektivlikka kamdan kam holatda tayanadi, balki ko‘pincha, maqbul yondashuv sifatida o‘z diniy qarashlarini ilgari suradi. Tan olish kerakki, muayyan hollarda mazkur kurs va ta’limot lar talabani boshqa diniy an’ana lar to‘g‘risida mos va o‘xshash ma’lumotlar olishi, boshqa din vakillariga nisbatan bag‘rikeng lik ruhiyatini shakllanishi, dinlararo muloqotning qaror topishi ga xizmat qiladi. Lekin, ko‘p hollarda, diniy ta’lim yoki u bilan shug‘ullanuvchi institutlar dindor kishida boshqa dinlarga nis batan tanqidiy qarashning shakllanishi, boshqa din vakillari bi lan o‘tadigan munozaralarda o‘z diniy e’tiqodini qat’iy himoya qilishi, diniy targ‘ibot ishlarida faol bo‘lishi uchun turtki vazi fasini o‘taydi. Dinshunoslik sohasi tadqiqotchisi din (yoki dinlar)ning barcha jabhalarini tadqiq etishda ilmiy va obyektiv shaklda yondashish ga harakat qiladi. Bu sohada faoliyat olib borayotgan dinshunos dan o‘z ishini diniy e’tiqod va an’analardan tashqarida turib olib borishi va sog‘lom ma’nodagi xolis mavqeda yurishi talab qilina di. Biroq, oxirgi bir necha o‘n yilliklar ichida, bu sohada xolislik 23 va obyektivlikni ta’minlash ideal yoki murakkab bo‘lib qolmoq da. Zotan, biz madaniy, diniy va falsafiy asliyatimizga ko‘ra ish ko‘rib, dunyoga ham mazkur nuqtadan nazar tashlamoqdamiz. Shunday bo‘lsada, dinshunos olimlar sohaga oid ma’lumotlarni yuqori bilim darajasi va o‘zo‘zini tanqid qilish asosida tushunti rishga urinmoqdalar. O‘z navbatida, dinlarni o‘rga nish borasida to‘liq darajada xo lis va obyektivlikni tatbiq qilish in son diniy tajribasini mukammal o‘zlashtirish uchun yetarli miqdor da foyda keltirmagan yo‘nalish larni aniqlab olishga imkon tug‘di radi. Diniy tajriba cheksiz hissiy tuyg‘ular majmuasi bo‘lib, u orqa li afsuslanish, xursandchilik, mu habbat yoki tobelik kabi ruhiy jara yonlar boshdan kechiriladi. Ba’zi dinlardagi dunyoqarashlar farish talar, jinshaytonlar, yovuz ruh lar, Xudolar, ma’budlar, hayvon ho miylar, ajdodlar ruhi va shu kabi larga ishonishni qamrab oladi. Shu ningdek, ba’zi dinlarda yuqoridagi tushunchalarga ishonishdan tash qari abadiylikka oid qarashlar, jannat, jahannam, parallel dunyo tizimi, yerosti dunyosi kabilarga nisbatan e’tiqod qilish ham mav jud. Albatta, bu singari tushunchalarni biror tajriba yoki sinov orqali o‘rganish dinshunos olim uchun mushkul. Ammo, mazkur tushunchalar «aql doirasidan tashqari» deb hisoblansada, ularni «teshib o‘tish» (o‘rganish) dinshunos tadqiqotchi oldidagi muhim vazifa sanaladi. Buni uddalash mumkinmi? Albatta, mumkin. Masalan, bir inson hikoya tinglasa, roman o‘qisa, spektakl tomo sha qilsa, kinofilm ko‘rsa, shubhagumonlarning muayyan dara Dinlarni o‘rganish dinshunos mutaxassisdan xolis va obyektivlikni talab qiladi 24 jasini vaqtincha unutib, o‘sha hikoya yoki kinofilmdagi voqea ga beixtiyor kirib qoladi. Haqiqatan, bu jihat badiiy asarlarga xos xususiyat hisoblanadi. Bu kabi holatni sinab ko‘rish dinshunos uchun ham muhim sanalib, dindor boshdan kechirayotgan taj ribani his qilish maqsadida vaqtincha shubhagumon va ikkila nishni to‘xtatib, o‘zida tadqiq etayotgan dunyoga kirishi tadqiqot obyekti sifatida tanlangan mavzuni teran va chuqur o‘rganishga yordam beradi. Dinlarni o‘rganishda dindor diniy tajribasini his qilish muhim sanaladi Ba’zilarning ta’kidlashicha, dinga bunday subyektiv kirish maqsadga muvofiq emas, chunki, agar tadqiqotchi dindor bo‘lsa, uning e’tiqodiga zarar yetadi, agar dinsiz bo‘lsa, bu kabi xat tiharakati bilan dinga nisbatan yuzaki yoki munofiqona muno sabat bildirgan bo‘ladi. Ammo, ushbu mulohazaga qarshi amaliy misollarni keltirish mumkinki, ular (misollar) yuqoridagi fikrni bo‘rttirib yuborilganligini ko‘rsatadi. Masalan, jodugar, sehrgar, ajdaho va boshqa shu kabi obrazlar bilan jonlantirilgan «Uzuklar hukmdori» filmi yoki «Garri Potter» romaniga ixlosmand kishini o‘sha dunyoga kirib qolgan deyish noo‘rin. Aslida, bu masala ga boshqacha yondashgan ma’qul. Turli dinlarni o‘rganishga targ‘ib qilgan nemis faylasufi Gyote aytganidek, «bir tilni bilgan kishi 25 hech nimani bilmabdi». Mazkur fikrni mavzuga oid tarzda o‘gir sak, haqiqatan, turli dinlarni o‘rganish kishiga o‘z dini yoki umu man din haqida tushunchalari boyishiga ko‘mak beradi. Kishi boshqa tillarni o‘rganish orqali o‘z ona tili xususiyatlariga zarar yetkazadi, deyish haqiqatdan yiroq bo‘lgani singari, kishi ning boshqa dinlarni o‘rganishi shaxsiy e’tiqodiga to‘sqinlik qiladi, deyish ham noo‘rin sanaladi. Aksincha, bu holat mavjud muam molarni teranroq ko‘rishga ko‘mak beradi, deyish mumkin. Kishi boshqa tillarni o‘rganish orqali o‘z ona tili xususiyatlariga zarar yetkazadi, deyish haqiqatdan yiroq bo‘lgani singari, kishining boshqa dinlarni o‘rganishi shaxsiy e’tiqodiga to‘sqinlik qiladi, deyish ham noo‘rin sanaladi Barcha badiiy asarlar faqat to‘qima epizodlarga emas, balki mazmunan reallikka asoslanishini hisobga olgan holda, din shunos tadqiqotchi biror dinga mansub bo‘lmagan taqdirda ham, hamma diniy ta’limot va an’analarni fantaziya (xayolot) sifatida qabul qilmasligi lozim. Chunki, xristian, musulmon, jain, hatto 26 shaman ham o‘zining diniy qarashini haqiqat ekan ligiga qat tiq ishonadi. Shuning uchun dinshunos tadqiqotchi turli diniy qa rashlarga nisbatan nafratona munosabat bilan emas, balki, o‘z tadqiqot mavzusining barcha jihatlariga munosib e’tibor va il miy tahlil asosida yondashishi lozim. Zotan, dinlar o‘z e’tiqod qiluv chisi uchun eng oliy qadriyat va haqiqatlarni namoyon etuv chi deb hisoblanadi. Dinshunos tadqiqotchi esa biror diniy e’tiqodni tasdiqlamagan yoki kamsitmagan holda, «ular nima uchun dindor uchun ahamiyatli» ekanligini o‘rganishi va tu shuntirib beri shi kerak bo‘ladi. Binobarin, «inson hayoti jannat yoki jahannamga kirishga sabab bo‘ladigan amallarga bog‘liq ligi, inson atrofini g‘ayriaqliy mavjudotlar o‘rab olganligi, ha yotda muayyan ozuqa va ichimliklarga nisbatan cheklov bel gilanganligi» to‘g‘risi dagi kabi qarashlar ba’zi tanqidiyskeptik yondashuvli insonlar uchun fantaziya bo‘lib ko‘rinishi mum kin. Lekin, ayni paytda, mazkur diniy e’tiqodlar ko‘p sonli insonlarni hayotda jon saqlab qolishi, hayotni davom ettiri shi va nobud bo‘lishi uchun vosita bo‘lib xizmat qilayotganligi ni dinshunos tadqiqotchi nazardan qochirmasligi muhim. Shu narsa aniqki, video o‘yinlar, sehrgarlik romanlarida yaratilgan dunyoga nisbatan yengil munosabat kabi diniy e’tiqodlar qiy matsiz tushunchalarni tasvirlamaydi. Shunga ko‘ra, diniy deb qabul qilingan xattiharakatlarga nisbatan yengil yoki e’tibor siz qaramaslik lozim. Aksincha, bu dunyo dinning haqiqat larini o‘rganish uchun sezuvchanlik va tasavvurni boyitish ni talab qiladi. Eng muhimi, dinshunos tadqiqotchi tanqidiy tahlil ko‘nikmasini rivojlantirish ustida ishlab, diniy an’ana lar qarashlariga mos tushmaydigan faktlarga to‘qnash kelishdan qo‘rqmasligi kerak. Dinni tushunish uchun san’at, musiqa yoki adabiyot kabi hissiy qabul qilinadigan omillarni faraz qilish talab etilida. Chunki bu orqali bir inson qalbida chuqur o‘rnashgan e’tiqod tuyg‘usi, bosh qa bir insonda pastroq darajada aks etishini tushunish mumkin bo‘ladi. Qolaversa, sevgi, rashk, rahmshafqat, orzuistak yoki 27 qo‘rquv kabi hissiy kechinmalarni tushunish uchun ular borasida subyektiv tajribaga ega bo‘lish kerak. Shu bilan birga, dinshunos likning maqsadi tadqiqotchi yoki olim uchun tadqiqotlari nati jasida o‘ziga munosib din topishdan iborat emas. Dunyo din larini o‘rganishda ulardagi ijobiy jihatlarga yaxshi xulosa berish va voqelikni obyektiv tahlil qilish o‘rtasidagi nozik muvozanat saqlanishi lozim. Chunki, bir dinga ijobiy yondashib, uning yax shi jihatlari ko‘klarga ko‘tarilsa, u haqidagi tanqidiy qarash sa lohiyatiga to‘sqinlik qiladi. Shuningdek, asosiy vaqt va intellek tual kuch faqat birgina dinni o‘rganishga sarflanadi. Vaholanki, dinshunos olim betaraflikning eng yuqori darajasida o‘z kuchi va salohiyatini bir necha diniy an’analarni o‘rganishga sarflashni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Dinshunoslikning o‘rganilmagan jabhasi yuqori darajadagi subyektiv qiziqish bilan tadqiq qilinsa, ana o‘shanda, «falonchi yuksak obyektivlik miqyosida sohaning ochilmagan qirrasini ochdi» deyish mumkin. Yüklə 4,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|