Falsafa (filosofiya: «philia» – sevgi, «sophia» – donishmandlik)
– donolikni sevish yoki unga ergashish ma’nosini bildiradi. G‘arb
da, «donolikka ergashish» deganda, mantiqiy fikrdan metod sifatida
foydalanish nazarda tutilib, hozirga qadar ko‘pgina G‘arb ilmiy ins
titutlarida falsafa sohasi donishmandlikka erishishning eng maqbul
yo‘li sifatida qabul qilinadi. Sharq falsafiy an’analarida esa, G‘arb
ning o‘tmishi kabi, donishmandlik inson qobiliyatlari
ning barcha
qirralari ni kashf etish deb hisoblanadi. Shuning uchun u mantiqiy
fikrlash shakli bilan bir qatorda, o‘zo‘zini nazorat qilish, ma’naviy
fazilatlarni sayqallash, hissiyotdan foydalanish (empirik ma’lumot si
fatida), intuitiv tafakkurni rivojlantirishni qamrab oladi. Ulardan
ba’zilari, chunonchi, chuqur intiutiv fikrmulohazalarga erishish
34
yolg‘iz mantiqiy fikrlashdan ko‘ra ko‘proq oliy darajadagi donish
mandlikka eltuvchi yo‘l sanaladi.
Bugungi kunda, G‘arbda, mantiqqa asoslanmagan qarashlar
ning ba’zilari diniy hayot tarziga oid deb hisoblanadi. Dinni fal
safadan ajratish «ma’rifatparvarlik davri»da (XVIII asr) G‘arbda
vujudga kelgan o‘ziga xos fenomen sifatida baholanadi. «Ma’ri
fatparvarlik davri» deganda, G‘arb dunyosi hukmron mavqega
ega diniy e’tiqod va amaliyotlarni (ayniqsa, xristian ta’limoti va
dunyoqarashiga tegishli) mantiq va ilmiy metodlarni ro‘kach qil
gan holda tanqid ostiga olgan «Uyg‘onish davri» (‘ostEnlighten
ment)dan keyingi harakat nazarda tutiladi. Asosan, o‘sha davr
da, ma’rifatparvarlik harakati namoyondalari tomonidan xristian
ta’limoti va manbalarida aks etgan va insonlarni ishonishga kuch
bilan undalgan «Yer borliqning markazi ekanligi» yoki «Xudo
olam ni olti kunda yaratganligi» haqidagi qarashlar tanqid qilindi.
Renessans (uyg‘onish, qayta tug‘ilish) Yevropa va G‘arb madani
yati uchun ilmiy va madaniy yuksalishni keltirdi. U odamlarni
majburiy diniy e’tiqod va amaliyotlar qulligidan xalos etdi. Yan
gi qit’alar ochilib, sayyoralar va yulduzlar, Yer yuzidagi hayvonot
va o‘simlik turlarini kuzatib o‘rganish imkoniyatini beruvchi tex
nologiyalar rivojlandi. Dunyoga nisbatan yangicha qarashlar ning
barchasi xristianlik ilgari surgan fikrlardan keskin farq qiluv chi
mantiqiy fikrlash va ilmiy metodlar vositasida vujudga keldi. Shu
asosda, ilgari G‘arb kishisini yagona fikrlash tarzida tutib tur
gan «din» tusiga kiritilgan falsafa ham ilmfandan mutlaqo ay
ri tasavvur qilina boshlandi. Ba’zi o‘lchovlarda, din va uning
borliq haqidagi qarashlari isbot qilingan voqelik sifatida bahola
nib, fan va ratsionallik ortiga «uloqtirib» tashlangan edi. Boshqa
toifalar esa, ilmfan va falsafa yutuqlariga tayangan holda, din
ni bema’ni e’tiqod va bid’atlar turkumi deya baholadilar. Hozir
ga qadar, G‘arbdagi professional faylasuf va olimlar orasida din
to‘g‘risida xato fikr bildiruvchi yoki G‘arbdagi diniy dunyoqa
rashning ko‘pligi va turfa xilligini hisobga olmagan holda, diniy
35
qarash deganda xristianlikni nazarda tutuvchi yoki keng ko‘lam
dagi Sharq diniy ta’limotlarini e’tiborsiz qoldiruvchi kishilar ham
uchrab turadi.
Sharq madaniyati, ko‘p hollarda, bunday dramatik bo‘linishni
chetlab o‘tgan. Masalan, qadimiy klassik til sifatida JanubiSharqiy
Osiyo diniyfalsafiy ta’limotlarida markaziy o‘rin tutuvchi sanskrit
tilida din yoki falsafa uchun alohida so‘z ajratilmagan. Balki ikkisi
ni bir holda ifodalovchi «darshana» so‘zi qo‘llanilgan. «Darshana»
Dostları ilə paylaş: |