Dinshunoslikka



Yüklə 4,86 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/106
tarix05.09.2023
ölçüsü4,86 Mb.
#141570
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   106
Dinshunoslikka kirish

so‘zining tarjimasi ko‘proq «nuqtayi nazar», «qarash», «dunyoqa­
rash» so‘zlariga yaqin keladi. Shuning uchun kishining «darshana»­
si uning voqelik haqidagi keng qamrovli tushunchasi hisoblanadi. 
Shuningdek, u shunday bir yo‘lki, u orqali inson o‘zi va dunyo ha­
qida qanday fikr yuritishni o‘rganadi. G‘arbda bu tushuncha diniy 
va falsafiy yondashish masalasiga mos tushadi. Shunga ko‘ra, bud­
daviylik va jaynizm kabi asosiy diniy an’analar «darshana», ya’ni, 
mantiqiy va ilmiy mulohazalarga asoslanganligi uchun falsafiy ta’li­
mot deb hisoblanadi. G‘arb ilmiy­falsafiy an’anasida yuqoridagi 
kabi qarashlarga ko‘ra, Sharq «falsafa» bilan rasmiy shug‘ullanib 
kelmagan bo‘lsa­da, aslida, Sharq kishisi ham donishmandlikka 
erishish uchun harakat qilgan. Misol uchun aytish mumkinki, bud­
daviylik ta’limotining o‘zak haqiqati donishmandlikka erishish hi­
soblanadi.
Din yoki falsafa tushunchalari olimlar tomonidan o‘z tadqiqot 
obyektlarining qamrovini belgilash uchun yaratilgan ilmiy kon­
struksiya sanaladi. Sharq va G‘arbdagi xalqlar bu konstruksiya 
orqali borliqning mohiyati, inson tabiati va hayot mazmun­mo­
hiyatini ifodalaganlar. Shu jihatdan, dinni o‘rganishdagi falsafiy 
yondashuv (yoki donishmandlikni sevish va ergashish) butun in­
soniyat tarixidagi barcha madaniyatlarni aks ettiradi. Bu bob­
da ko‘proq G‘arb yondashuvlari tarixi haqida so‘z boradi, chunki 
inson diniy impulsi bo‘yicha Sharq fikr­mulohazalari tarixi bi­
lan solishtirganda yetarli ish topilmaydi (ya’ni, bu mavzu bo‘yi­


36
cha G‘arb qarashlarini boyitish maqsadida qo‘l urildi). Zamo­
naviy G‘arbda din fenomenini o‘rganish uchun falsafa sohasi 
maqbul ko‘rinadi. Umuman olganda, dinni falsafiy shaklda o‘rga­
nish Sharq va G‘arb madaniyatiga xos xususiyat bo‘lib, bu bobda 
ulardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz
1
.
Ilk yunon faylasuflari. Gomer (mil.av. 700­yillar) qalamiga 
mansub G‘arbning ulug‘ dostonlari «Odesseya» va «Eliada»da 
uzoq davom etadigan, tabiati va xarakteri haqida bilvosita fikr­
lar bilan tushuniladigan Xudolar va qahramonlar haqida miflarni 
uchratish mumkin. 
Shuningdek, shoir Hesiod (mil.av. 700­yillar) asarlarida inson­
ning «besh irqi yoki davri» haqida keng mushohadalarni topish mum­
kinki, ularda insoniyat hayotining boshlang‘ich oltin davri – Xudolar 
erkak jinsidagi insonlar uchun yaratilgan Olimp tog‘ida yashagan, 
u yerda inson Xudolar bilan tinch va uyg‘unlikda, tirikchilik uchun 
rizq topishda biror urinishga hojat bo‘lmagan bosqich haqida so‘z 
boradi. Hesiod fikricha, joriy (o‘zi yashagan davrni nazarda tutib) 
temir davriga kelib yaratilgan keyingi avlodda progressiv pasayish 
kuzatilayotgan bo‘lib, bu holat ma’naviy qadriyatlar va kattalarga 
hurmatning yemirilishi, urush­janjallarning ko‘payishi, urug‘­qabi­
lalar orasida adovatni ortishi bilan belgilanadi. Qiziqarlisi, Sharq 
faylasuflari, xuddi shunday, hayot va axloq sifati asta­sekin yo­
monlashadigan davr siklini «yuga» tushunchasi bilan ifodalaganlar. 
Tashqi ko‘rinishdan, eng so‘nggi va ko‘p degenerat (degenerat, chala 
– zoti, nasli buzilgan, jismoniy yoki ruhiy jihatdan aynigan) tug‘il­
gan odam)ni qamragan o‘sha davr, «Kali Yuga»da bugungi kunda 
biz yashayotgandek tuyuladi.
Hesiod qalamiga mansub «Teogoniya» («theos» – Xudo, «go­
nia» – tug‘ilish, ya’ni Xudolar panteonini vujudga kelishi)da o‘sha 
1
Hillary Rodrigues, John S. Harding. Introduction to the study of religion. – 
USA, Routledge, 2009. – P. 60­66.


37
davrda mavjud Xudolar, ularning kelib chiqish, aloqalari, avlod­
lari va borliq ustidan qanday hukmronlikni qo‘lga kiritganliklari 
to‘g‘risidagi e’tiqodlarni sistemalashtirishga harakat qilinganligi­
ni ko‘rish mumkin. Masalan, «Xaos davri, undan Gaya (yoki 
Yer) rivojlandi, undan keyin Uranus (Jannat) paydo bo‘ldi» kabi 
(Yunon mifologiyasida Gaya (Er) Xaosning qizi, ma’buda sifati­
da gavdalantirilgan. O‘z navbatida, u Uranus (Jannat)ning ona­
si va ayoli sanalgan. Ulardan Titan va Siklop (bir ko‘zli devqomat 
odam) dunyoga kelgan). Qadimgi vedalarda ham olov va sha­
mol kabi tabiiy olamning kuchlari sifatida gavdalantirilgan Xu­
dolarga bag‘ishlangan madhiyalar uchraydi. Xudolarning ba’zi­
lari kelib chiqishi, nomi, vazifalari jihatidan yunon miflaridagi 
ma’budalarga o‘xshab ketadi. Masalan, vedalarda osmon Xudo­
si sifatida talqin qilingan Varuna yunon miflaridagi Uranusga 
mos tushadi. Shu o‘rinda qayd etish lozimki, qiyosiy dinshunos­
likning zamonaviy olimlari yunon va hind miflari hamda milod­
dan avvalgi ikkinchi mingyillik o‘rtalariga taalluqli Bobil va Xett 
xalqlari tomonidan qoya toshlarga yozib qoldirilgan miflar orasi­
da o‘xshashlik (parallellik) mavjud deb topishdi.
Yunon faylasufi Aniksamander (mil.av. 610–546) ilk marotaba 
yagona, shaklsiz, bo‘linmas va chegarasiz mohiyatga ega «aperon» 
(apeiron) tushunchasini muomalaga kiritdi. Ta’rif va tavsifdan xo­
li ushbu manbadan barcha o‘xshash va qarama­qarshi, ya’ni bir­bi­
riga o‘zaro bog‘liq bo‘lgan narsalar paydo bo‘lgan (ya’ni, issiq va 
sovuq, quruq va nam kabi). O‘z navbatida, mutlaq qudrat egasi va 
sabablarning sababchisi deya baholangan «aperon» yagona iloh bi­
lan tenglashtirilgan. Hind faylasuflari xuddi shu shakl va vaqtda 
Upanishadlarda yuqoridagi kabi g‘oyalar keltirilganligini ta’kidlay­
dilar. Ular Brahmanni mutlaq qudratli, barcha narsani yaratgan, 
tavsifdan xoli deb hisoblab, uni iloh darajasiga ko‘targanlar. Ayni 
shu paytda, Xitoyda ilk daochilik faylasuflari barcha juftliklarni (In 
va Yan) yaratgan va o‘ziga qaytaruvchi ta’rifdan xoli sinoat «dao» 
g‘oyasini ilgari surdilar.


38
Yunon faylasufi Xenofanes (mil.av. 580–490) o‘z davrida ur­
chib ketgan ko‘pXudolik g‘oyalarini tanqid ostiga olib, har nar­
saga qodir yagona qudrat g‘oyasini qo‘llab­quvvatlaydi. U odam­
lar o‘z qiyofalarida Xudolarini tasvirlashlari natijasida qanday 
qilib treishienlar (Thracian, Bolqon yarimorolida yashagan qa­
dimgi hind­yevropa xalqlari) Xudolari ko‘k ko‘zli va qizil sochli 
bo‘lgani, efiopiyaliklar Xudolari qora va puchuq burunli bo‘lgan­
ligiga ishora qiladi. Yunon tarixchisi Gerodot boshqa madaniyat­
lar diniy e’tiqodla rini tasvirlab o‘tgan. Asarlaridagi bir qator xa­
to va to‘qimalarga qaramay, u ba’zi yunon e’tiqodlari, Xudolari 
va marosimlari yunon madaniyatidan olinganligini yozib qoldir­
gan. Xenofanes va Gerodot ishlari miflar va dinning kelib chiqi­
shi, diniy e’tiqod va amaliyotlarning davrma­davr transformatsiya­
ga uchrab boshqa hududlarga yoyilishi va mahalliy diniy qarashlar 
bilan boyitilishi bo‘yicha amalga oshirilgan dastlabki tadqiqotlar 
sifatida xizmat qiladi. Platon (mil.av. 427–347)ning mashhur sho­
girdi Aristotel (384–322) qanday qilib zolim solihga aylanishi ha­
qida gapirib, bu holatni inson o‘z ojizligini anglashi bilan bog‘laydi. 
Aristotel ilk marotaba «metafizika» tushunchasini qo‘llagan. 
Unga «birinchi muallim» nomi berilishiga sabab bo‘lgan «Fizika» 
asarida «metafizika», Aristotel ta’biri bilan aytganda «birinchi fal­
safa» haqida so‘z borgan. Aristotel qarashidagi «birinchi falsafa» 
yoki «metafizika» quyidagi tarkibiy qismlarni qamrab olgan: on­
tologiya (mavjudlikni o‘rganish), teologiya (Xudo, Xudolar yoki 
ilohiyatni o‘rganish), aniq bilimlar (ya’ni, dunyo haqidagi aniq 
yoki ziddiyatsiz g‘oyalarni o‘rganish). 
«Ziddiyatsizlik» (non­contradiction) prinsipini shunday tushunti­
rish mumkinki, bir narsa qizil rangda bo‘lmas ekan, demak, ayni 
paytda, qizillik unga xos xususiyat emasligi kelib chiqadi. Albat­
ta, bu kabi fikrlash shaklini biz ko‘p holatda amalga tatbiq qilmas­
miz, lekin, bizning fikrlashimiz asosida aynan shu tushuncha yota­
di. Shuning uchun ham u birinchi prinsipdir. Shubhasiz, ontologiya 
va ilohiyotni o‘rganish, boshqacha aytganda, inson haqiqatni qan­


39
day tushunadi va unga erishishini bilish Aristotelni eng ko‘p qiziqtir­
gan mavzu hisoblangan.
Bugungi kunda, «metafizika» tushunchasi mavjudlik, 
borliqning tabiati (kosmologiya), nafs yoki Xudo tabiati haqida­
gi savollar bo‘yicha fikr­mulohaza yuritishga nisbatan ishlatila­
di. Vaholanki, u haqiqatga qanday erishish mumkinligi borasida 
chuqur mulohaza qilish ma’nosini ham qamrab oladi. Metafizika­
ga qiziqish G‘arb universitetlarida so‘nib bormoqda. 

Yüklə 4,86 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   106




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin