Dinshunoslikka


 Dinshunoslikning alohida fan sifatida yuzaga kelishi



Yüklə 4,86 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/106
tarix05.09.2023
ölçüsü4,86 Mb.
#141570
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   106
Dinshunoslikka kirish

3. Dinshunoslikning alohida fan sifatida yuzaga kelishi.
Sharq­
da dunyo dinlarini o‘rganish qadimdan mavjud bo‘lib kelgan. 
Dinlar haqida avvalo diniy manbalarning o‘zi xabar beradi. Bun­
dan tashqari Sharq allomalari o‘z asarlarida dinning mohiyati
rivojlanish tendensiyalari, tasniflanish tamoyillari haqida bataf­
sil yozib qoldirganlar.
Masalan, IX­X asrlarda ya­
shab moturidiya ta’limotiga asos 
solgan olim Abu Mansur Motu­
ridiy o‘zining «Kitob at­tavhid» 
asarida islomdagi mazhablar, 
firqalar va yo‘nalishlar haqi­
da ma’lumot berish bilan bir­
ga dunyo dinlari aqidalari haqi­
da ham batafsil to‘xtalib o‘tadi. 
Jumladan, jahon dinlaridan 
buddaviylik, xristianlik va ular 
doirasida shakllangan asosiy yo‘nalishlar, ularning diniy­falsafiy 
ta’limotlari haqida so‘z yuritadi. Qaysi ta’limot qanday g‘oyalar 
asosida kelib chiqqanini tahlil etadi.
Shuningdek, X–XI asrlarda ya­
shab ijod etgan olim Abu Rayhon 
beruniy (973–1048) o‘zining «Qadim­
gi xalqlardan qolgan yodgorliklar», 
«Hindiston» asarlarida dunyoda mav­
jud dinlar haqida o‘z davri man­
balari asosida so‘z yuritadi. O‘rta asr­
larning buyuk qomusiy olimlaridan 
bo‘lgan Beruniyning buyukligi ham 
o‘z davrining deyarli barcha fanlari­
ga qo‘shgan betakror ilmiy mero­
Qadimdan dinning kelib chiqish mav­
zusi insoniyatni qiziqtirib kelgan
Dinning kelib chiqishi mavzu­
siga turli madaniyatlarda turfa 
yechimlar topilgan


15
sida namoyon bo‘ladi. Uning yuksak ilmiy salohiyatiga mash­
hur sharq shunos olim akademik I.Yu.Krachkovskiy (1883–1951) 
« 
uning qiziqqan ilm sohalaridan ko‘ra qiziqmagan sohalarini 
sanab o‘tish osondir», deb baho bergan edi. G‘arb tadqiqotchilari­
dan M.Meyerxoff esa «Beruniy musulmon fanini namoyish etuv­
chi qomusiy olimlarning eng mashhuri bo‘lishi kerak» degan 
fikrni bildiradi. 
Beruniy zamonasining mashhur olimi Abu Nasr Mansur ibn 
Iroq (960–1036), Abu Ali Ibn Sino (980–1036), Abu Sahl Masi­
hiy (X–XI asrlar) kabi turli fan sohalari hamda din vakillari bilan 
ilmiy hamkorlik qildi, tahsil oldi. Beruniy dunyo dinlarini ular­
ning birlamchi manbalari asosida o‘rgandi va tahlil etdi.
Dunyo dinlarini birlamchi manbalar va diniy ta’limotlar aso­
sida o‘rgangan yana bir olim Tojiddin Abulfath Muhammad ibn 
Abdulkarim Shahristoniy (1075–1153) bo‘lib, u o‘zining «Kitob 
al­milal va­n­nihal» («Dinlar va mazhablar kitobi») asarida din­
lar tarixi, ta’limoti, asosiy namoyondalari haqida asl manbalar 
asosida xulosalarini beradi. Uning dinlar va mazhablar tarixi va 
ta’limotlarini o‘rganishga bag‘ishlangan mazkur doksografik asa­
ri dunyoning ko‘plab tillariga tarjima qilingan.
Sharqda o‘rta asrlarda dunyo dinlarini o‘rganish, ular uchun 
umumiy va xususiy bo‘lgan jihatlarni aniqlash bo‘yicha ko‘plab 
ishlar amalga oshirilgan. 
Yevropada dinni kompleks tarzda o‘rganuvchi «Dinshunos­
lik» alohida fan sifatida XIX asrning ikkinchi yarmida shakllan­
di. Bunda dinshunoslardan nemis filosofi Maks Myuller (1823–
1900), fransuz pozitivist­filosofi va sotsiologi Emil Dyurkheym 
(1858–1917), ingliz etnologi va dinshunosi Eduard Bernett Taylor 
(1832–1917), ingliz filosofi, pozitivist va evolutsiya tarafdori Ger­
bert Spenser (1820–1903), fransuz filosofi va sotsiologi, poziti­
vizm asoschisi Ogyust Kont (1898–1957), M. Veber (1864–1920), 
Sh. de Sosey (1848–1920) kabi Yevropa olimlarining din bo‘yicha 
yozgan asarlari bu fanga asos bo‘lib xizmat qildi. 


16
din fenomenologiyasi
DINSHUNOSLIK SOHALARI
din sotsiologiyasi
din psixologiyasi
din mifologiyasi
din falsafasi
din tarixi
din antropologiyasi
diniy etika
din filologiyasi
Din o‘sha davrda tarix, arxeologiya, etnografiya va lingvisti­
ka to‘plagan konkret materiallarga asoslandi. Dinni tadqiq etish 
bilan shug‘ullangan Yevropa olimlari dinni ilohiyotdan farq­
li ravishda tabiiy qonuniyatlar asosida tushuntirishga harakat 
qildi lar.
XIX asr o‘rtalarida dinshunoslik fani din falsafasidan ajra­
lib chiqdi. Dinni empirik o‘rganilishi diniy yodgorliklarning tad­
qiq etilishiga turtki bo‘ldi. Mifologik maktab asoschisi M. Myul­
ler bu borada sistematik nashrlar e’lon qildi. U dinni filologik 
tadqiq etish, yo‘q bo‘lib ketgan dinlarni ularning yodgorliklari­
ga qarab aniqlash va buning uchun dinni qiyosiy o‘rganish uslu­
bini ilgari surdi. Myuller dinning asosida ibtidoiy insonning ta­


17
biat haqidagi qarashlari yotadi, 
deb hisoblab, dinning naturalistik 
nazariyasini ilgari surdi. Uning 
fikricha, din ibtidoiy naturfilo­
sofiya edi. Dinning boshlang‘ich 
elementi mif, dinning vazifa­
si esa mif qahramonlarining ha­
qiqatini aniqlash deb hisobladi. 
Dinshunoslik sohasida mifologik 
maktab XIX asrning oxirgi cho­
ragiga qadar hukmronlik qildi. 
Naturalistik qarashlarning ta’si­
ri keyinroq ham, masalan, Frezer 
asarida («The Worshi’ of Nature», 
L., 1926) o‘z aksini topdi. Natu­
ralistik qarash turlaridan biri din­
ning astral nazariyasi bo‘lib, un­
ga ko‘ra diniy obraz va miflarda 
samoviy jismlarning harakati o‘z 
aksini topgan. Bu nazariyaga XVIII asrda asos solingan bo‘lib, 
XX asr boshlarida ham uning yetarlicha tarafdorlari bor edi (G. 
Vinkler, E. Shtuken, A. Nemoevskiy).
Dinshunoslik taraqqiyotining yangi bosqichi dinning ilk shakl­
larini o‘rganuvchi ingliz antropologik maktabining ishlari bilan 
bog‘liq. Bu tadqiqotlar E. Taylorni 1867­yilda animizm konsep­
siyasiga olib keldi («Первобытная культура». В. 1­2, Л. 1871; 
рус. пер. M., 1939). Taylor, shuningdek Spenser va Lebbok din­
ga «insonning elementar tajribalarini (uyqu, o‘lim va hokazo) no­
to‘g‘ri talqin qilish oqibatida vujudga kelgan ibtidoiy odam aqliy 
faoliyatining mevasi bo‘lgan ibtidoiy gnoseologiya» sifatida qa­
radilar. Taylorning fikriga ko‘ra, kult diniy qarashlardan hosil 
bo‘lgan narsa bo‘lib, keyinroq paydo bo‘lgan. Din tarixi evolut­
siya tushunchasini qo‘llab Taylor va Spenser dindan avvalgi davr 
bor deb hisoblaydilar. Animistik qarashlarda esa keyinroq un­
Dinshunoslik sohasida mifologik 
maktab XIX asrning oxirgi 
choragiga qadar hukmronlik qildi


18
dan barcha mavjud dinlar kelib chiqqan dinning minimumini 
ko‘rdilar. Keng, etnografik materialga asoslangan animizm teori­
yasi XIX asrning oxirgi choragida dinni o‘rganishda hukmronlik 
qildi. Rossiyada uning eng yirik namoyondasi L.Ya. Shternberg 
edi. Ammo XIX asr oxiri XX asr boshlarida bir qator mualliflar 
animizmni tanqid qilib chiqdilar. 
Etnografik materialga asoslangan animizm
teoriyasi XIX asrning oxirgi choragida dinni
o‘rganishda hukmronlik qildi
Robertson­Smitt o‘zining «Somiylar dini haqida»gi ma’ru­
zalarida (W.H. Smith, Lectures on the Religion of the Semites, 
Edin., 1889) ta’kidlashicha, eng qadimiy dinlar faoliyat sistema­
si yoki kultni ifodalagan, diniy ritualni belgilaydigan e’tiqod va 
mif esa keyinchalik shakllangan. 1900­yilda Marett (1866–1945) 
shunday g‘oyani ilgari surdiki, unga ko‘ra, animizmdan oldin 
ani matizmning yanada qadimiyroq bosqichi bo‘lgan va u davr­
da hali ruhlar va shaxsiy ruh haqida tasavvurlar bo‘lmagan. Avval 
diniy­magik harakatlar impulsiv reaksiya xarakteriga ega bo‘lgan, 
dinning g‘oyaviy va aqidaviy shakllari keyinchalik uning hissiy 
substratidan kelib chiqqan. Marettning qarashlariga nemis din 


19
tadqiqotchilari Pryoys va Firkandt hamda rus tadqiqotchisi V. 
Bogoraz­Tanlar ancha yaqin edilar. A. Lang (1844–1912) ibtidoiy 
xalqlarning dinini mifologiyaga ham animizmga ham kiri 
tish 
mumkin emas, deb dinda evolutsionizm g‘oyasiga qarshi chiq­
di (A. Lang, Myth, ritual and religion, v. 1­2, L., 1887). Avst­
raliyaliklar dinida antropomorf Xudolar haqida rivojlangan qa­
rashlarni topgan Lang pramonoteizm g‘oyasiga juda yaqinlashdi 
(«The making of Religion», L., 1898). Bu g‘oyadan keyinchalik 
V. Shmidtning klerikal, madaniy­tarixiy maktabi keng foydalan­
di. XX asr boshida Vundt animistik nazariyani qayta ko‘rib chi­
qishga urindi va o‘zining assotsiativ psixologiyasi yordamida din 
ibtidoiy insonning fikriy faoliyati emas, balki fantaziyaviy faoli­
yatining natijasi, degan xulosaga keldi. Vundt diniy­mifologik 
tasavvurlar bilan bir qatorda ruhoniy ruh, yanada qadimiyroq 
bo‘lgan, insonning tashqi qiyofasidan ajralmaydigan, hayvonga 
ko‘chib o‘ta oladigan jismoniy ruh haqidagi tasavvurlarga qarab 
totemizm animizmdan kelib chiqqan degan fikrga keldi. 
Antropomorf xudolar haqida 
rivojlangan qarashlar
Ingliz antropologik maktabining yirik namoyondasi Frezer 
ham Taylor kabi dinning paydo bo‘lishiga ratsionalistik yon­


20
dashib, din uch ruhoniy taraqqiyot bosqichidan biri deb hisoblab, 
din va magiya orasida tub farq bor deb qat’iy fikr bildirdi. Din­
ning manbayini, Frezer, magik faoliyatning kuchsizligi ko‘rinib 
qolganda va yordamsizlik hissiyoti tug‘ilib, nazorat qilib bo‘lmay­
digan tabiat kuchlarini personifikatsiya qilishda deb bildi.
Keyinchalik etnologik maktablar diniy faoliyat, ritualning 
diniy nazariyasidan ko‘ra birlamchi ekanligini ta’kidlab, evolut­
sionizm prinsipini tanqid qilib, dinning «gnoseologik» nazari­
yasini inkor etib chiqdilar. Ular orasida Amerika kultur­antro­
pologiya maktabi (Boas, Kryober, R.Benedikt, Kardiner va 
b.), B.Malinovskiy va Radkliff­Braunning funksional maktabi 
alohida nufuzga ega edi. Ular evolutsionizm nazariyasiga ham­
da bir­birlariga qarshi fikr bildirdilar. Malinovskiy dinning va­
zifasi kritik hayotiy vaziyatlarda noilojlik va qo‘rquvni yengish 
deb bilsa, Radkliff­Braun unga qarshi o‘laroq diniy marosim 
va unga bog‘liq e’tiqodlarni qo‘rquv manbayi deb hisobladi. 
Radkliff­Braun Dyurkheymga yaqinlashib dinning filosofiya­
si ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlash deb hisobladi. Ikka­
la nazariya bir­biridan farq qilsada, shu narsada fikrlar bir xilki, 
dinning kelib chiqishi muammosi yechilmas va yechishning ke­
ragi yo‘q deb hisoblandi.
Dinning ijtimoiy, gnoseologik va psixologik ildizlari mavjud. 
Dinning ildizi dinning vujud­
ga kelishi, uning qayta tiklanish 
zaruriyati va imkoniyatini, umu­
man, uning salohiyatini yaratuv­
chi omillar yig‘indisidir.
4. Dinshunoslik va diniy 
ta’lim. Insonlar turli sabablarga 
ko‘ra dinni o‘rganishga rag‘bat 
bildiradilar. Bu haqda gap ket­
ganda, dinshunoslik va diniy 
ta’lim o‘rtasida muhim farqlar 
mavjudligini nazardan chetda 
Mutaxassislar dinshunoslik va diniy 
ta’lim o‘rtasida uyg‘unlik va farqlar 
mavjudligini ta’kidlab keladilar


21
qoldirmaslik lozim. Odatda, ushbu farq dinni o‘rganish uchun 
tanlangan yondashuvga tegishli subyekt va obyektga bog‘liq hi­
soblanadi.
Diniy ta’lim islomda imom, yahudiylikda ravvin, hinduiy­
likda guru, buddaviylikda bhikhu tomonidan beriladi
Diniy ta’lim turli shaklga ega bo‘lib, bu tushuncha, ko‘pin­
cha, bir din vakilining o‘z dinining muayyan e’tiqodini o‘rga­
nish uchun amalga oshiradigan harakatiga nisbatan ishlatiladi. 
Masalan, yosh musulmon bola maktabga borib, Qur’on tilovat 
qilish qoidalari va islomiy qadriyatlar haqida ta’lim oladi. Shu­
ningdek, yosh yahudiy farzandi sinogoga qoshida tashkil qilingan 
o‘g‘il bolalarga balog‘at yoshi (Bar­Mitsva)ga qadar Tavrotdan 
muayyan ma’lumotlarni ta’lim beriladigan maxsus sinfga qatnay­
di. Shu kabi hinduiylik e’tiqodiga mansub dindor farzandi veda 
qo‘shiqlarini o‘rganish uchun qadimiy uslublarni saqlab qolgan 
an’anaviy diniy maktabda shug‘ullanadi. Shu singari buddaviy­
lik e’tiqodidagi o‘spirin yigit o‘z dini haqiqatlarini anglab yeti­
shi uchun ibodatxonada shogird­monax sifatida bir necha oyni 
o‘tkazadi. Mazkur barcha misollarda, diniy ta’lim olish istagida­


22
gi talabgorga ko‘rsatmalar (instruksiya) diniy mutaxassis – islom­
da imom, yahudiylikda ravvin, hinduiylikda guru, buddaviylikda 
bhikhu tomonidan ta’minlanadi. Ushbu jarayonlarda mutaxas­
sisning vazifasi o‘quvchilardagi dinga bo‘lgan shubha­gumonlarni 
bartaraf etib, ularda mustahkam e’tiqod va diniy ta’limotga nis­
batan kuchli muhabbatni shakllantirish hisoblanadi.
Diniy ta’limning yana bir jihati shundaki, biror diniy an’ana­
ga e’tiqod qilishga kirishishdan boshlab, dindor kishida inklyu­
ziv (umumiy) va eksklyuziv (farqli) belgilar shakllanadi. Diniy 
ta’lim ta’sirida dindor kishida o‘z diniy jamoasiga nisbatan sado­
qat, vafodorlik va muhabbat kabi tuyg‘ular, bir vaqtda, bosh­
qa din vakillariga nisbatan «begonalashuv» kayfiyati «barq» ura­
di. Chunonchi, bir jain muallimidan jaynizm haqida ta’lim 
olar ekan, albatta, dars orasida jaynizmning boshqa dinlardan 
farqlarini ham o‘rganadi. Yoki bo‘lmasa, bir din vakili turli din­
larni o‘rganishga kirishar ekan, bu bo‘yicha mantiqiy­ilmiylik va 
obyektivlikka kamdan kam holatda tayanadi, balki ko‘pincha, 
maqbul yondashuv sifatida o‘z diniy qarashlarini ilgari suradi. 
Tan olish kerakki, muayyan hollarda mazkur kurs va ta’limot­
lar talabani boshqa diniy an’ana lar to‘g‘risida mos va o‘xshash 
ma’lumotlar olishi, boshqa din vakillariga nisbatan bag‘rikeng­
lik ruhiyatini shakllanishi, dinlararo muloqotning qaror topishi­
ga xizmat qiladi. Lekin, ko‘p hollarda, diniy ta’lim yoki u bilan 
shug‘ullanuvchi institutlar dindor kishida boshqa dinlarga nis­
batan tanqidiy qarashning shakllanishi, boshqa din vakillari bi­
lan o‘tadigan munozaralarda o‘z diniy e’tiqodini qat’iy himoya 
qilishi, diniy targ‘ibot ishlarida faol bo‘lishi uchun turtki vazi­
fasini o‘taydi.
Dinshunoslik sohasi tadqiqotchisi din (yoki dinlar)ning barcha 
jabhalarini tadqiq etishda ilmiy va obyektiv shaklda yondashish­
ga harakat qiladi. Bu sohada faoliyat olib borayotgan dinshunos­
dan o‘z ishini diniy e’tiqod va an’analardan tashqarida turib olib 
borishi va sog‘lom ma’nodagi xolis mavqeda yurishi talab qilina­
di. Biroq, oxirgi bir necha o‘n yilliklar ichida, bu sohada xolislik 


23
va obyektivlikni ta’minlash ideal yoki murakkab bo‘lib qolmoq­
da. Zotan, biz madaniy, diniy va falsafiy asliyatimizga ko‘ra ish 
ko‘rib, dunyoga ham mazkur nuqtadan nazar tashlamoqdamiz. 
Shunday bo‘lsa­da, dinshunos olimlar sohaga oid ma’lumotlarni 
yuqori bilim darajasi va o‘z­o‘zini tanqid qilish asosida tushunti­
rishga urinmoqdalar.
O‘z navbatida, dinlarni o‘rga­
nish borasida to‘liq darajada xo­
lis va obyektivlikni tatbiq qilish in­
son diniy tajribasini mukammal 
o‘zlashtirish uchun yetarli miqdor­
da foyda keltirmagan yo‘nalish­
larni aniqlab olishga imkon tug‘di­
radi. Diniy tajriba cheksiz hissiy 
tuyg‘ular majmuasi bo‘lib, u orqa­
li afsuslanish, xursandchilik, mu­
habbat yoki tobelik kabi ruhiy jara­
yonlar boshdan kechiriladi. Ba’zi 
dinlardagi dunyoqarashlar farish­
talar, jin­shaytonlar, yovuz ruh lar
Xudolar, ma’budlar, hayvon ho­
miylar, ajdodlar ruhi va shu kabi­
larga ishonishni qamrab oladi. Shu­
ningdek, ba’zi dinlarda yuqoridagi 
tushunchalarga ishonishdan tash­
qari abadiylikka oid qarashlar, jannat, jahannam, parallel dunyo 
tizimi, yerosti dunyosi kabilarga nisbatan e’tiqod qilish ham mav­
jud. Albatta, bu singari tushunchalarni biror tajriba yoki sinov 
orqali o‘rganish dinshunos olim uchun mushkul. Ammo, mazkur 
tushunchalar «aql doirasidan tashqari» deb hisoblansa­da, ularni 
«teshib o‘tish» (o‘rganish) dinshunos tadqiqotchi oldidagi muhim 
vazifa sanaladi. Buni uddalash mumkinmi? Albatta, mumkin. 
Masalan, bir inson hikoya tinglasa, roman o‘qisa, spektakl tomo­
sha qilsa, kinofilm ko‘rsa, shubha­gumonlarning muayyan dara­
Dinlarni o‘rganish dinshunos 
mutaxassisdan xolis va obyektivlikni 
talab qiladi


24
jasini vaqtincha unutib, o‘sha hikoya yoki kinofilmdagi voqea­
ga beixtiyor kirib qoladi. Haqiqatan, bu jihat badiiy asarlarga xos 
xususiyat hisoblanadi. Bu kabi holatni sinab ko‘rish dinshunos 
uchun ham muhim sanalib, dindor boshdan kechirayotgan taj­
ribani his qilish maqsadida vaqtincha shubha­gumon va ikkila­
nishni to‘xtatib, o‘zida tadqiq etayotgan dunyoga kirishi tadqiqot 
obyekti sifatida tanlangan mavzuni teran va chuqur o‘rganishga 
yordam beradi.
Dinlarni o‘rganishda dindor diniy tajribasini his qilish muhim sanaladi
Ba’zilarning ta’kidlashicha, dinga bunday subyektiv kirish 
maqsadga muvofiq emas, chunki, agar tadqiqotchi dindor bo‘lsa, 
uning e’tiqodiga zarar yetadi, agar dinsiz bo‘lsa, bu kabi xat­
ti­harakati bilan dinga nisbatan yuzaki yoki munofiqona muno­
sabat bildirgan bo‘ladi. Ammo, ushbu mulohazaga qarshi amaliy 
misollarni keltirish mumkinki, ular (misollar) yuqoridagi fikrni 
bo‘rttirib yuborilganligini ko‘rsatadi. Masalan, jodugar, sehrgar, 
ajdaho va boshqa shu kabi obrazlar bilan jonlantirilgan «Uzuklar 
hukmdori» filmi yoki «Garri Potter» romaniga ixlosmand kishini 
o‘sha dunyoga kirib qolgan deyish noo‘rin. Aslida, bu masala ga 
boshqacha yondashgan ma’qul. Turli dinlarni o‘rganishga targ‘ib 
qilgan nemis faylasufi Gyote aytganidek, «bir tilni bilgan kishi 


25
hech nimani bilmabdi». Mazkur fikrni mavzuga oid tarzda o‘gir­
sak, haqiqatan, turli dinlarni o‘rganish kishiga o‘z dini yoki umu­
man din haqida tushunchalari boyishiga ko‘mak beradi. Kishi 
boshqa tillarni o‘rganish orqali o‘z ona tili xususiyatlariga zarar 
yetkazadi, deyish haqiqatdan yiroq bo‘lgani singari, kishi 
ning 
boshqa dinlarni o‘rganishi shaxsiy e’tiqodiga to‘sqinlik qiladi, 
deyish ham noo‘rin sanaladi. Aksincha, bu holat mavjud muam­
molarni teranroq ko‘rishga ko‘mak beradi, deyish mumkin.
Kishi boshqa tillarni o‘rganish orqali o‘z ona tili xususiyatlariga zarar yetkazadi, 
deyish haqiqatdan yiroq bo‘lgani singari, kishining boshqa dinlarni o‘rganishi 
shaxsiy e’tiqodiga to‘sqinlik qiladi, deyish ham noo‘rin sanaladi
Barcha badiiy asarlar faqat to‘qima epizodlarga emas, balki 
mazmunan reallikka asoslanishini hisobga olgan holda, din­
shunos tadqiqotchi biror dinga mansub bo‘lmagan taqdirda ham
hamma diniy ta’limot va an’analarni fantaziya (xayolot) sifatida 
qabul qilmasligi lozim. Chunki, xristian, musulmon, jain, hatto 


26
shaman ham o‘zining diniy qarashini haqiqat ekan ligiga qat tiq 
ishonadi. Shuning uchun dinshunos tadqiqotchi turli diniy qa­
rashlarga nisbatan nafratona munosabat bilan emas, balki, o‘z 
tadqiqot mavzusining barcha jihatlariga munosib e’tibor va il­
miy tahlil asosida yondashishi lozim. Zotan, dinlar o‘z e’tiqod 
qiluv 
chisi uchun eng oliy qadriyat va haqiqatlarni namoyon 
etuv chi deb hisoblanadi. Dinshunos tadqiqotchi esa biror diniy 
e’tiqodni tasdiqlamagan yoki kamsitmagan holda, «ular nima 
uchun dindor uchun ahamiyatli» ekanligini o‘rganishi va tu­
shuntirib beri shi kerak bo‘ladi. Binobarin, «inson hayoti jannat 
yoki jahannamga kirishga sabab bo‘ladigan amallarga bog‘liq­
ligi, inson atrofini g‘ayriaqliy mavjudotlar o‘rab olganligi, ha­
yotda muayyan ozuqa va ichimliklarga nisbatan cheklov bel­
gilanganligi» to‘g‘risi dagi kabi qarashlar ba’zi tanqidiy­skeptik 
yondashuvli insonlar uchun fantaziya bo‘lib ko‘rinishi mum­
kin. Lekin, ayni paytda, mazkur diniy e’tiqodlar ko‘p sonli 
insonlarni hayotda jon saqlab qolishi, hayotni davom ettiri­
shi va nobud bo‘lishi uchun vosita bo‘lib xizmat qilayotganligi­
ni dinshunos tadqiqotchi nazardan qochirmasligi muhim. Shu 
narsa aniqki, video o‘yinlar, sehrgarlik romanlarida yaratilgan 
dunyoga nisbatan yengil munosabat kabi diniy e’tiqodlar qiy­
matsiz tushunchalarni tasvirlamaydi. Shunga ko‘ra, diniy deb 
qabul qilingan xatti­harakatlarga nisbatan yengil yoki e’tibor­
siz qaramaslik lozim. Aksincha, bu dunyo dinning haqiqat­
larini o‘rganish uchun sezuvchanlik va tasavvurni boyitish­
ni talab qiladi. Eng muhimi, dinshunos tadqiqotchi tanqidiy 
tahlil ko‘nikmasini rivojlantirish ustida ishlab, diniy an’ana­
lar qarashlariga mos tushmaydigan faktlarga to‘qnash kelishdan 
qo‘rqmasligi kerak.
Dinni tushunish uchun san’at, musiqa yoki adabiyot kabi hissiy 
qabul qilinadigan omillarni faraz qilish talab etilida. Chunki bu 
orqali bir inson qalbida chuqur o‘rnashgan e’tiqod tuyg‘usi, bosh­
qa bir insonda pastroq darajada aks etishini tushunish mumkin 
bo‘ladi. Qolaversa, sevgi, rashk, rahm­shafqat, orzu­istak yoki 


27
qo‘rquv kabi hissiy kechinmalarni tushunish uchun ular borasida 
subyektiv tajribaga ega bo‘lish kerak. Shu bilan birga, dinshunos­
likning maqsadi tadqiqotchi yoki olim uchun tadqiqotlari nati­
jasida o‘ziga munosib din topishdan iborat emas. Dunyo din­
larini o‘rganishda ulardagi ijobiy jihatlarga yaxshi xulosa berish 
va voqelikni obyektiv tahlil qilish o‘rtasidagi nozik muvozanat 
saqlanishi lozim. Chunki, bir dinga ijobiy yondashib, uning yax­
shi jihatlari ko‘klarga ko‘tarilsa, u haqidagi tanqidiy qarash sa­
lohiyatiga to‘sqinlik qiladi. Shuningdek, asosiy vaqt va intellek­
tual kuch faqat birgina dinni o‘rganishga sarflanadi. Vaholanki, 
dinshunos olim betaraflikning eng yuqori darajasida o‘z kuchi 
va salohiyatini bir necha diniy an’analarni o‘rganishga sarflashni 
o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. Dinshunoslikning o‘rganilmagan 
jabhasi yuqori darajadagi subyektiv qiziqish bilan tadqiq qilinsa, 
ana o‘shanda, «falonchi yuksak obyektivlik miqyosida sohaning 
ochilmagan qirrasini ochdi» deyish mumkin.

Yüklə 4,86 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   106




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin