Biolog 10 indd
Yüklə 3,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
20-§. JINS GENETIKASI
Jins irsiy axborotning avlodlarga berilishi va nasl qoldirishni ta’minlaydigan hamda erkak va urg‘ochi organizmlarni farqlash imkonini beradigan belgi va tuzilmalar majmuyidir. Tirik organizmlarda ikki xil jins: urg‘ochi va erkak jins farq qilinadi. Organik olam evolutsiyasining ma’lum bosqichida yer yuzida ayrim jinsli organizmlar paydo bo‘lgan. Hayvonlarda jinsning belgilari morfologik, fi ziologik, biokimyoviy xususiyatlari, murakkab xatti- harakatlari orqali namoyon boʻladi. Jinsiy belgilar birlamchi va ikkilamchi boʻladi. Birlamchi jinsiy belgilarni jinsiy organlar sistemasi ifoda etadi, ular gametalar hosil boʻlishi va urugʻlanishni taʼminlaydi. Ikkilamchi jinsiy belgilar gormonlar taʼsirida voyaga yetgan davrda rivojlanadi va hayot davomida saqlanadi. Masalan, qushlar va sutemizuvchi hayvonlarning erkagi gavdasining yirikligi, chiroyli bo‘lishi, odamlarda esa erkaklarda soqol-mo‘ylovning bo‘lishi, ovozning yo‘g‘on bo‘lishi. Erkak va urg‘ochi organizmlarning tash qi ko‘rinishidagi farq jinsiy dimorfi zm deyiladi. Jinsiy dimorfi zm ko‘p gi na hayvonlarda, odamda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Odam, hayvon va о‘simliklarda jinslarning nisbati bir xil 1:1 bо‘ladi. Jins ko‘pincha urug‘lanish jarayonida ma’lum bo‘ladi. Jinsni aniqlashda kariotip asosiy rol o‘ynaydi. Har bir organizmning kariotipi har ikkala jinsda bir xil bo‘lgan xromosomalar – autosomalar, erkak va urg‘ochi jinslarni bir-biridan farq qilishini ta’minlaydigan xromosomalar – jinsiy xromosomalardan iborat. Masalan, drozofi la pashsha- sining kariotipi 6 ta autosoma va ikkita jinsiy xromasomadan iborat. Kariotipi bir xil jinsiy xromosomalarga ega, bir xil gametalar hosil qiladigan jins gomogametali jins deyiladi. Kariotipi har xil jinsiy xromosomalarga ega, har xil gametalar hosil qiladigan jins geterogametali jins deyiladi. Odam, sutemizuvchilar, ayrim hasharotlarning urg‘ochilari gomogametali, erkaklari geterogametali bo‘ladi. Qushlar, sudralib yuruvchilar va ayrim hasharotlarda esa aksincha, erkaklari gomogametali, urg‘ochisi geterogametali bo‘ladi. |