Microsoft Word Маруза матн Тупрок-усимлик Zionet22
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
12-MAVZU: TOLALI EKINLAR Reja: 1. Tolali ekinlar xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. 2. G‘o‘za ekinlarining botanik va biologik xususiyatlari Tolali ekinlar asosan turli xil gazlama va to‘qimachilik maxsulotlari ishlab chiqarishda xomashyo olish uchun ekiladi. Tolali ekinlar botanik jixatidan xar xil oila va turlarga mansub bo‘lib, quyidagi uch guruxga bo‘linadi. 1.Urug‘ida va mevasi tola xosil qiladigan o‘simliklar. Urug‘ida tola xosil qiladigan o‘simliklarga g‘o‘za va mevasida tola xosil qiladigan o‘simliklarga kokos palmasining mevasi kiradi. 2. Poyasida tola xosil qiladigan o‘simliklar. Bu guruxga zig‘ir, nasha, kanop, jut, rami, kendir va boshqalar kiradi. 3. Bargida tola xosil qiladigan o‘simliklar. Bu guruxga yangi Zelandiya zig‘iri, tolali banan, agava, yukka va boshqalar kiradi. Respublikamizda asosan tolali ekinlardan g‘o‘za, zig‘ir va kanop .ekiladi. Xalq xo‘jaligida o‘simlik tolasining ahamiyati juda katta. Eng ko‘p ishlatiladigani paxta tolasi hisoblanib, undan mayin gazlamalar tayyorlanadi. Poyasida tola xosil qiladigan o‘simliklar tolasi paxta tolasiga nisbatan dag‘al bo‘lganligi sabab, undan uy jixozlarida ishlatiladigan dag‘al gazlamalar, qop, qanor, arqon va shunga o‘xshash maxsulotlar tayyorlashda foydalaniladi. Bundan tashqari bu o‘simliklar urug‘ining tarkibida 18-42 % gacha moy bo‘ladi. O‘simlik moyi oziq-ovqat maxsulotlarini tayyorlashda, texnikada, lak-bo‘yoq sanoatida, sovun tayyorlashda va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. 70 G‘o‘za Xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. G‘o‘za- bizning respublikamizda ekiladigan eng asosiy tolali ekinlardan biri hisoblanadi va tekstil sanoatini qimmatli tola bilan ta’minlaydi. Paxta tolasidan satin, chit, trikotaj, ip va boshqa buyumlar tayyorlanadi. Podpushka yoki lintasidan qog‘ozning eng yaxshi navlari, gigroskopik paxta, kinoplyonka, sun’iy tyeri tayyorlashda ishlatiladi. Bioorganika insitutining olimlari tomonidan g‘o‘za o‘simligini chanog‘idan pektin moddasi sintez qilindi. Bu pektin moddasi kondityer sanoatida marmelad va shokaladlarga qo‘shiladi. 1 s paxtadan 30-35 kg tola va 60-65 kg urug‘ olinadi. 1 kg paxta tolasidan esa 20 m chit yoki 150 ta g‘altak ip tayyorlanadi. Urug‘ida 18 dan 27% gacha yog‘ bo‘ladi, u oziq-ovqat sanoatida, margarin, konsyervalar va sovun pishirishda ishlatiladi. Paxta kunjarasi 38-40% oqsil tutadi, mollar uchun eng yaxshi em hisoblanadi va o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Lekin 1 sutkada 2,5-3 kg dan ortiq byerib bo‘lmaydi, chunki tarkibida gossipol degan zaxarli modda bo‘ladi. CHigitni po‘stlog‘i qog‘oz tayyorlashda, izolyasion matyeriallar, etil va metil spirti tayyorlashda, maydalangan xolda em va o‘g‘it sifatida ishlatiladi. Poyasi va bargidan organik kislotalar olinadi. Umuman olganda paxtadan 200 dan ortiq buyumlar tayyorlanar ekan. G‘o‘za qadimiy ekinlardan biri hisoblanib, yeramizdan 3 ming yil oldin Xindiston va Xitoy, 500 yil oldin Egipetda ekilib kelingan. O‘rta Osiyoga IV-V asrda Xitoydan, Zakavkazega esa XIII asrda Yerondan keltirilgan. G‘o‘za juda keng tarqalgan ekin, uni 80 dan ortiq mamlakat 34 mln gektar maydonda etishtiradi. Xindiston, AQSH, Xitoy, Braziliya va Pokistonda katta maydonlarda ekiladi. Paxta Markaziy Osiyo respublikalarida ham ekiladi. O‘zbekistonda 1 mln. 425 min. ga maydonda paxta etishtiriladi. Botanik xususiyatlari. G‘o‘za gulxayrilar oilasiga (Malvaceae), Gossypium avlodiga kiradi. Bu ko‘p yillik tropik butali o‘simlik bo‘lib, balandligi 5-6 m ga etadi. O‘rta Osiyoda bir yillik o‘simlik sifatida ekiladi. Poyasi 40 sm dan 1,5 m gacha etadi, 7-15 yon shoxlar xosil qiladi. G‘o‘za ildizi o‘q ildiz bo‘lib, uzunligi 1,5-2,5 m va undan ham ortadi, ko‘p yon ildizchalar chiqaradi, ular 30-40 sm chuqurda joylashadi. Poyasi tik o‘sadi. G‘o‘za shoxlari o‘suv (monopodial) va xosil (simpodial) shoxlarga bo‘linadi. Monopodial shoxlar (monopodiylar) poyasining pastki qismida rivojlanadi, undan o‘tkir burchak xosil qilib chiqadi. Simpodial shoxlar (ya’ni simpodiylar) monopodial shoxlardan yuqoriroqdan chiqadi, ular o‘tmas burchak xosil qilib chiqadi. Simpodial shoxlarda gul xosil bo‘ladi va meva tugiladi. G‘o‘za barglari bitta o‘simlikni o‘zida o‘lchami va shoxligiga ko‘ra xar xil bo‘ladi. Dastlabki 2-3 ta barg tekis qirrali, yuraksimon shaklda, qolgan 3-7 tasi bo‘lma bargdan iborat bo‘ladi. O‘suv shoxlaridagi barglar xar qaysi bo‘g‘im oralig‘ida, xosil shoxlaridagi esa xar qaysi shona qarshisida joylashgan bo‘ladi. Gulining gultojisi yirik, beshta tojibargdan iborat bo‘ladi. Tojibarglarining rangi sariq, och sariq yoki oq. G‘o‘za asosan o‘zidan changlanadi. Kamdan-kam xolda chetdan changlanadi. G‘o‘zaning guli yertalabki soatlarda ochiladi. Yertalab gultojbarglar och sariq rangda bo‘ladi, kunning ikkinchi yarmida qizarib, kechga borib so‘lib, yopilib qoladi. Kelasi kuni gultojisi binafsha rangga kirib to‘kiladi. Mevasi yumaloq-tuxumsimon shakldagi 3-4-5 uyali ko‘sakdan iborat. Xar qaysi chanog‘ida 5-11 tagacha chigitli paxta bo‘ladi. Bir dona etilgan ko‘sak paxtasining vazni 2-3 dan 10 g gacha keladi va undan ortadi. Eng yaxshi rivojlangan g‘o‘za tupida 100 dan ortiq ochilgan ko‘sak bo‘ladi. 3-4 0 S sovuqda ko‘saklarini ochilishi to‘xtaydi. Urug‘i (chigiti) tuxumsimon, bo‘yi 9-12 mm gacha, eni 6-8 mm gacha bo‘ladi. 1000 dona chigitning vazni 60-125 g keladi. Paxta tolasi-20-50 mm uzunlikdagi epidyermisning juda cho‘ziq xujayrasidan iborat. Tola oq, ayrim navlarida och sariq, och yashil, jigarrang yoki qo‘ng‘ir bo‘ladi. Xar dona chigitda 10-15 mingtagacha tukcha xosil bo‘ladi. Paxta tolasining 71 asosiy texnologik xususiyatlari: tolasining uzunligi, ingichkaligi, metrik nomyeri, pishiqligi, uzilish uzunligi, elastikligi bilan ta’riflanadi. Tolaning uzunligi (mm) uning eng muxim sifat ko‘rsatkichi hisoblanadi. Uzun tola eng qimmatli hisoblanib, undan juda yaxshi ingichka ip yigiriladi. Ko‘p g‘o‘za navlarida tolaning uzunligi 30-33 mm, ingichka tolali navlarida esa 38-40 mm bo‘ladi. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|