Tadqiqot metodologiyasi. O`zbek tilshunosligida shu
vaqtga qadar til va madaniyat uzviyligiga ehtibor berilmagan,
deyish adolatdan emas, albatta. O`zbek tilshunoslik ilmining
tamal toshini qo`ygan va uni rivojlantirishga jiddiy hissa
qo`shgan olimlarning ishlarida bu muammo xususidagi fikrlar
u yoki bu munosabat bilan aytib o`tilgan. XXI asrning
dastlabki yillaridan o’zbek tilshunosligida ham antropotsentrik
tahlil ko`rinishlarini namoyon qiluvchi tadqiqotlar yuzaga kela
boshladi. Bu ishlar, asosan, sotsiolingvistika, kogamtiv
tilshunoslik, lingvistik pragmatika va psixolingvistika sohalari
bo’yicha bajarildi. Mazkur tadqiqotlar, garchi ularda
antropotsentrik paradigmaga munosabat bildirilmagan bo`lsa-
da, o`zida ushbu paradigma tamoyillarini aks ettirgan
dastlabki ishlar hmsoblanadi. Shuningdek, ularda tilimmzning
milliy xarakter, urf-odat, qadriyat va angg`analarimiz bilan
bog`liq jihatlari haqida ham ayrim fikrlar bildirilganki, ularni
lingvokulturologiya nazariyasiga oid qarashlarning ilk
namunalari
sifatida
baholash
mumkin.
Jumladan,
S.M.Mo’minovning "O’zbek muloqot xulqining ijtimoiy-
lisoniy xususiyatlari" mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasida
o`zbeklarning o`ziga xos muloqot xulqi ijtimoiy-lisoniy nuqtai
nazardan tadqiq etilgan. Tadqiqotdan muloqot xulqining milliy
xarakter bilan aloqador jihatlari haqida, shuningdek, uning
inson psixologiyasi va fiziologiyasi bilan bog’liqligi
xususidagi qarashlar ham o’rin olganki, buni til tizimiga
antropotsentrik
yondashuv
sifatida
baholash
mumkin.
S.M.Mo’minov, jumladan, shunday yozadi: "MX (muloqot
xulqi — D.X.) muammosini milliy xarakter, millat aholisining
o`ziga xos urf-odatlari, qadriyat va an`analarini hisobga
olmasdan turib mutlaqo o`rganishmumkin emas. Chunki MX
millat xarakterining uzviy bir qismi bo’lib, ular bir-biri bilan
chambarchas bog`liqdir”. Olim XX asrning 2-yarmidan
ijtimoiy
fanlarning
o`zaro
yaqinlashganligi
natijasida
sotsiolingvistika, etnolingvistika, psixolingvistika kabi tutash
fanlar yuzaga kelganligini tahkidlar ekan, "inson nutqini
fanlarning mana shu kabi tutash nuqtasida tadqiq etish" fikrini
ilgari suradi. Prof. SH.Safarovning 2006 yilda nashr qilingan
"Kognitiv tilshunoslik" nomli monografiyasi ayni sohaga oid
nazariy qarashlarning o’zbek tilshunosligiga kirib kelishida
muhim qadam bo`ldi. Kitobning ustuvor jihatlaridan biri
shundaki, unda til va tafakkur munosabati milliy mentallik va
milliy madaniyat tushunchalari bilan bog`liq ekanligiga
alohida ehtibor qaratilgan. Sh.Safarov, jumladan, bu borada
quyidagi fikrlarni bildiradi: "Tilning tafakkur bilan aloqasini
hozircha hech kim inkor etgan emas (hatto bunga harakat ham
qilingan emas). Biroq til va tafakkur aloqasini "teng huquqli
hamkorlik" darajada ko`rmoq kerak. Aslida, tilga ham,
tafakkurga ham ta’sir o’tkazadigan madaniyatdir" limning ikki
yil avval ehlon qilingan "Semantika" nomli monografiyasida
lingvokulturologiya, xususan, lingvomadaniy konseptga doir
nazariy qarashlar yanada keng talqin etildi. Monografiyaning
"Konsept va ma'no" deb nomlangan 8- bobida muallif konsept
xususidagi turli qarashlarni chuqur tahlil etib, ularga o`z
munosabatini bildirgan. Olimning "Konsept mundarijasida til
sohiblarining dunyoqarashi va boshqa turli milliy-madaniy
belgilarning aks topishi muqarrar" degan xulosasi bugungi kun
lingvokonseptShunosligida usguvor bo’lgan qarashlar bilan
hamohangdir. M.X.Hakimovning "O’zbek tilida matnning
pragmatik talqini" mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasida
o’zbek tilshunosligida lingvistik pragmatikaga oid nazariy
masalalar birinchi marta monografik aspektda tadqiq etildi.
Mazkur tadqiqotda lingvistik pragmatikaning tarixiy ildizlari,
uning umumnazariy masalalari, ushbu yo’nalishning
tilshunoslikning boshqa yo’nalishlari bilan munosabati haqida
bahs yuritilgan, matn semantik tuzilishida qatnashuvchi
pragmatik mazmun turlari o’zbek tilidagi matnlar misolida
tadqiq etilgan. Dissertatsiyada garchi lingvokulhturologiya
termini qo’llanmagan bo’lsa-da, lingvistik pragmatika
nazariyasi tilning milliy o`ziga xosligini ko`rsatib berishda
muhim rol o’ynashi alohida tahkidlanadi: "Millatga bo’lgan
hurmatning asl namunasi sifatida tilimizga davlat tili