Tahlil va natijalar. Nutqiy janrlarda diniy e’tiqod
omili haqida gap borganda, diniy e’tiqod turli halqlarda turli
shakllarda namoyon bo‘luvchi ijtimoiy hodisadir. Masalan,
o‘zbek xalqi islom diniga e’tiqod qiladi. Shu sababli ham
ularning hayoti va yashash tarzlarida diniy tarbiya ustunlik
qiladi. Buni oddiygina har bir ishda va turli vaziyatlarda
Xudodan madad so‘rash akti bilan bog‘liq nutqiy janrlarda
ko‘rish mumkin. Masalan, har bir ishni boshlashda,
ovqatlanishdan oldin kabi vaziyatlarda bismillahir rohmanir
rohiym jumlasining aytilishi. Ushbu jumla duo nutqiy janriga
tegishli bo‘lib, u asosan, gaplarning boshlanishida ishlatiladi.
Ushbu nutqiy janr bevosita diniy e’tiqod omiliga ega nutqiy
janrdir.
Diniy e’tiqod omillarining ayol nutqiga xosligi alla
nutqiy janrida yorqin namoyon bo‘ladi. Alla nutqiy janri o‘z
mohiyatiga ko‘ra maishiy hayotda o‘z farzandini uxlatish
jarayonida aytiladigan ona qo‘shig‘i hisoblaniladi. O‘zbek
ayolining farzand ko‘rishi, unga o‘zi alla aytishi o‘zbek ayoli
hayotining mazmuni sanaladi. Uning farzandi ayolning hayot
mazmuni sifatida tafakkur qilinar ekan, alla nutqiy janri orqali
ona kelajakdagi o‘z orzu umidlarini farzandi taqdiriga
bog‘laydi, bergan oq sutini ilohiylashtirib, farzandining porloq
kelajagini magik ravishda Ollohga yo‘naltiradi va buni
qo‘shiqqa ko‘chiradi. O‘sib ulg‘ayib, jamiyatda o‘z o‘rnini
topishini, yaxshi inson bo‘lishini Xudodan tilab iltijo qiladi va
shu orqali o‘zbek ayolining “ona” obrazi yaratiladi.
Til tizimidagi e’tiqod omilining yana bir o‘ziga xosligi
shundaki, e’tiqod omilining ayrim unsurlari bevosita
jamiyatda
individualizm
va
kollektivizm
shaklini
aniqlashtiruvchi omillardandir. E’tibor qaratsak, ijtimoiy
jamiyatda individualizm va kollektivizm vakillari bevosita o‘z
qarashlari va til shakllarini tanlash nuqtai nazaridan
farqlanadi. Ijtimoiy individualizm jamiyatida hech kim, hech
kimga, xech narsada majbur emas metaforik iborasiga amal
qilinadi va individualizm vakillari absolyut iqtisodiy, ijtimoiy,
siyosiy, intellektual va madaniy liberal erkinlik g‘oyalari bilan
harakatlanadilar. Ilmiy adabiyotlarda liberallashgan jamiyat bu
individual kishilar jamiyati bo‘lib, erkin raqobat kurashi
rejimiga amal qiladi, hayot raqobatiga individni iqtisodiy va
intellektual tarbiyalash, mustaqil ijodiy shaxsni yetkazib
berish bilan shug‘ullanishlari qayd etiladi. Bunda individlar
ijtimoiy-madaniy
jihatdan
tenglashtiriladi.
Kollektiv
jamiyatidagidek o‘zaro yordam va do‘stlik munosabatlari
chuqurlashmaydi. “Mening foydam qani”, “Bu mening
muammoim emas” qabilidagi metaforik iboralar amalda
bo‘ladi. Ijtimoiy kollektivizmda esa ijtimoiy jamiyat
xukmronligi seziladi. Bunda kishilarning diniy, siyosiy,
iqtisodiy tomonlari umumiylik kasb etib, ijtimoiy jihatdan
tizimlashtiriladi. Birgina misol qilib shuni aytish mumkinki,
kollektivizm jamiyatida, hatto, kishining bolaligidan tortib
keksaligigacha, ta’limdan tortib tarbiyasigacha jamiyatning
aralashuvi kuzatiladi. Masalan, o‘zbek halqida bir bolaga yetti
mahalla ota-ona naqlining mavjudligi va amalda qo‘llanilishi
kollektivizm jamiyatiga xoslangan maqoldir. Bunga ko‘ra
qo‘ni-qo‘shni, qarindosh urug‘larning ham mahalla bolasini
tarbiyalashlariga imkon beriladi. Bundan ko‘zlangan maqsad
bolani salbiy ahloqlardan saqlashga, mahallaning yoshlar
tarbiyasiga
loqayd
bo‘lmaslikka chaqirishdir. Buning
zaminida kollektiv jamiyatda tinch va osuda hayotni asrab-
avaylash, xotirjamlikni qadrlashdek ulug‘ maqsad-muddaolar
yotadi. Toshkent imom hatibi bu borada shunday deydi:
yoshlar tarbiyasida befarq va loqayd bo‘lishga hech kimning
haqqi yo‘q. Har bir farzand kimningdir ko‘z qorachig‘i. U agar
adashsa, nafaqat ota-ona, mahalla, balki biz ham aybdormiz.
Bolalarimizning ongu tafakkurida bo‘shliq paydo bo‘lmasligi
uchun ular bilan muntazam muloqot qilib turish ayni
muddaodir. Zero, “O‘z bolangni o‘zing asra!” degan g‘oya
qalbimiz, fikru zikrimizga o‘rnashsa, jamiyat va kelajak
oldidagi burchimizni bajargan bo‘lamiz[5]. Yoshlar tarbiyasi
kishilarning jamiyat va kelajak oldidagi burchini bajarish deb
qabul qilinadi.
Ijtimoiy kollektivizmda ijtimoiy hayot o‘ziga xos
shakllanar ekan, bunda ijtimoiy etika, ijtimoiy me’yor,
ijtimoiy qoidalar, ijtimoiy ta’lim – tarbiya, ijtimoiy ahloq,
ijtimoiy adolat, ijtimoiy qadriyat, ijtimoiy man’yera (fe’l
atvor, xulq atvori) jamiyat kishilariga moslashtirilib, muayyan
tizimga solinadi. Ijtimoiy kollektivizmda ahloqning asosiy
me’yorlari jamiyat tomonidan e’tiqod omillari asosida
belgilanadi. Masalan, o‘zbek madaniyatida ahloq o‘z ijtimoiy
(siyosiy, xuquqiy, badiiy, diniy kabi) me’yorlariga ko‘ra ijobiy
ahloqiy va salbiy ahloqiy me’yorlarga ajratiladi[4]. O‘zbek
odob ahloq qoidalari, ko‘proq, diniy e’tiqod xarakterida
maqol, matal, masal, naql kabi maishiy va diniy nutqiy
janrlarida o‘z aksini topadi. Ahloqning ijobiy me’yorlari
sifatida kattaga hurmatda bo‘l, kichikka izzatda maqoli akani,
opani, umuman kattalarni hurmat qilishni, aql yoshdamas,
boshda maqoli esa aqlli bo‘lishni, bola aziz, odobi undan aziz,
osmon oftobi bilan, inson odobi bilan go‘zal maqollari ahloqiy