Babayeva d. R

turlarini 
va o‘zini tutish usullarini afzal ko‘rish shakllana boshlaydi 
(masalan, qizaloqlar qo‘g‘irchoq o‘ynashsa, o‘g‘il bolalar mashi- 
nalami 
o‘ynaydilar va h.k.).
Uch yashar bola nutqini rivojlantirishga oid vazifalar:
- bolaning imkon doirasi va undan tashqaridagi nutq vositalari bi­
lan faol muloqotga kirishishi, kattalarning savol va takliflariga javob 
berishi, o‘z istak-xohishlari, hissiyotlari, fikrlarini ifoda qilgan holda 
tashabbus ko'rsatib fikr bildirishga intilishini qo‘llab-quwatlang;
- tengdoshlari ishlariga qiziqishi, o‘z taassurotlarini ular bilan 
o'rtoqlashishni istashi, o‘yin harakatlari, ro‘y berayotgan hodisaga 
munosabatini nutq bilan ifodalashga qiziqishini rag'batlantiring;
- bolangizning lug‘at zaxirasini kishilar, o‘simliklar, oziq-ovqatlar, 
kiyim-boshlar, mebellar, uy hayvonlari, o‘yinchoqlar, narsa-buyum 
qismlari (ko‘ylak yengi, cho‘ntaklari va yoqasi; mashina eshigi va 
g‘ildiragi kabilar) nomlari bilan boyitib boring. Gapda so‘zlami bir- 
biriga to‘g‘ri bog‘lashni (masalan, «Uyda ketdi» emas, «uyga ketdi», 
«Kecha boraman» emas, «Bugun boraman») o‘rgatishga alohida 
c’tibor bering;
- bolalarni unli va undosh tovushlami to‘g‘ri talaffuz qilishga 
o‘rgating.
2. Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirishning metodik masa-
lalari. 
Bolaning kattalar va tengdoshlari bilan muloqoti to‘laqonli ij­
timoiy rivojlanishning muhim shartidir. Shundan kelib chiqqan holda, 
bolada muloqotga intilish, muloqot bo‘yicha sheriklarining talabiga 
javob 
berish, ijtimoiy jihatdan o‘zini tutishga moslashuvchanlik va 
xushmuomalalilik kabi xislatlami tarbiyalamoq zarur.
Kattalar (ota-onalar, pedagoglar) shuni tushunishlari lozimki, 
qator holatlarda salbiy muloqot tajribasi bolani biron-bir harakat- 
ga undamaydi, balki bolani insoniy munosabatlar olamida o‘zini 
ko‘rsatishdan «aynitadi», himoya mexanizmlari - o‘zi bilan insoniy 
olam o‘rtasidagi «devor», atrofdagi olamni «ko‘rmaslik» paydo 
bo‘lishiga olib kelishi mumkin: bola odamlar haqidagi savollarga ja­
vob bermaydi, suratlarda odamlami «ko‘rmaydi», odamlar va hay- 
vonlami tasvirlovchi o‘yinchoqlar bilan o‘ynamaydi. Muloqotdan
81

---

faol bosh tortayotgan bolaning dunyosiga qo‘pol aralashish salbiy 
oqibatlarga va tajovuzga olib keladi. Salbiy kechinmalar cho‘qqisida 
o‘ziga nisbatan tajovuz tug‘uladi.
Bolaga oilada va maktabgacha ta’lim muassasasida psixologik ji­
hatdan qulay bo‘lishi, uning kattalar va tengdoshlari o‘rtasida emot­
sional jihatdan qulay muhit yaratish, ular bilan o‘zaro munosabatlar- 
dan quvonch va zavq olishlari uchun quyidagilar zarur:
- bolaga kattalar va tengdoshlarining turli emotsional holatdagi 
hissiyotlari va kechinmalari olamini ochib berish;
- bolaning boshqa bolalar bilan ishongan holatda muloqot qilishi 
uchun sharoit yaratish;
- quvonchli, qayg‘uli, xotirjam, emotsional holatini ko‘rish va tu- 
shunishga bo‘lgan intilishni rivojlantirish;
- o‘zini tutib turish va g‘azab, qo‘rquv, jahl hislarini ijtimoiy jihat­
dan maqbul shaklda namoyon qilishni rivojlantirish (boshqa bolani 
turtmaslik, urmaslik, o‘yinchoqni qo‘ldan tortib olmaslik va h.k );
- jamiyatda qabul qilingan muloqot usullaridan foydalanish 
ko‘nikmasini tarbiyalash: ochiq chehra bilan salomlashish va icayr- 
lashish, o‘z iltimos va takliflarini xushmuomalalik bilan bildirish; 
yordam berganljk, mehmon qilganlik uchun, o‘yinchoqni oerib 
turganlik uchun minnatdorchilik izhor qilish; o‘rtog‘ining illimo- 
siga xushmuomalalilik bilan javob qaytarish; javobini xotirjamlik 
bilan tinglash; o‘rtog‘ini xafa qilmaydigan ohangda o‘z norozi- 
ligini izhor qilish.
Pedagogik ishlar to‘g ‘ri tashkil qilinganida maktabgacha yosh­
dagi bola besh yoshga kelib ijtimoiy rivojlanishning quyidagi 
ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi:
- insoniy munosabatlami tushunadi, atrofdagilaming unga nis­
batan yaxshi va yomon munosabatlarini his qiladi va anglaydi; ota- 
onasining, tengdoshining emotsional ahvolidagi o‘zgarishlami pay- 
qaydi; diqqat-e’tibor, hamdardlik izhor qiladi;
- «men xohlayman!» vaziyatga oid bevosita istagini to‘xtatib turish- 
ga qodir. Empatiya (hamdardlik) va emotsional ekspressiya (quvonch, 
qayg‘u va boshqa holatlami ifodalash) xususiyatidagi kechinmalar bola 
xulq-atvori va muloqotining tartibga soluvchisiga aylanadi;
82

---

- 
bolalar barqaror o‘yin birlashmalariga kirishi mumkin, muloqot- 
da 
va birgalikdagi faoliyatda quvonch, zavqlanish, qayg‘u va boshqa 
holatlami ifodalash uchun emotsional ekspressiv nutqiy va nonutqiy 
vositalardan foydalanadi.
3 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirish emot- 
lional tusga ega bo‘lishi lozim. Bunda ko‘rgazmaviylik, o‘yin usul­