Davlat kreditining mohiyati, mazmuni va ahamiyati

1. Davlat kreditining iqtisodiy mazmuni va ahamiyati. 
Haqiqatda ham davlat krediti munosabatlarida ham bo’sh turgan pul 
kapitallariga ega bulgan subyektlar sifatida aholi, korxona va tashkilotlar hisoblansa 
unga nisbatan davlat ehtiyojlarining mavjudligi davlat krediti munosabatlarining 
asosini tashkil qilishi ma’lumdir. Bu yerda shuni ta’kidlash joizki bozor iqtisodiyoti 
sharoitida iqtisodiyotning turli sohalaridan faoliyat yurituvchi iqtisodiy sbyektlar 
bilan birgalikda davlat ham uziga xos iqtisodiy subyekt sifatida iqtisodiy 
munosabatlarda ishtirok etadi. Iqtisodchi, A.Ulmasov( davlatning kimmatbaho 
kogozlar chiqarishi va uni joylashtirish vositasidagi operatsiyalari, iqtisodiyotdagi 
kredit kulamiga tasir ko‘rsatish bilan bog‘liq bulgan siyosatini uziga xos davlat 
tadbirkorligi sifatida baholaydi. Albatta bu urinda biz davlatning bozor iqtisodiyoti 
sharoitida iqtisodiyotdagi pul muomalasi va yalpi kredit kulamini tartibga solishning 
ma’muriy mexanizmlaridan voz kechishi va egri iqtisodiy usullaridan foydalanish 
jarayonini kurishimiz mumkin. 
Kredit munosabatlari xilma xil shakllarga ega bulib, ular xujalik xayotining 
barcha sohalariga keng kirib bormokda. Kredit munosabatlarida ishtirok etuvchi 
subyektlar sifatida quyidagi 4 subyektlarni ajratishimiz mumkin: davlat, korxona va 
tashkilotlar, aholi va xalqaro moliyaviy institutlar. 
Kredit munosabatlarida davlat faol ishtirok etuvchi subyekt hisoblanib, 
bunday kredit munosabatlarini davlat krediti munosabatlari sifatida kurib o‘tiladi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoiti davrida jamiyatining uzluksiz ravishdagi xar xil ijtimoiy 
iqtisodiy ehtiyojlarini moliyaviy ta’minlashi bilan bog‘liq bulgan xarajatlarini 
koplash maqsadida davlat xujalik strukturalari, aholi va xorijiy subyektlarning bush 
turgan moliyaviy resurslarini jalb qilishi mumkin. Jamiyatning bunday bush turgan 
pul mablag‘larini jalb qilishning asosiy usullaridan biri sifatida hozirgi sharoitda 
davlat krediti munosabatlari uziga xos muhim ahamiyatga egadir. Mamlakat 
ichkarisida davlat krediti munosabatlarini amalga oshirishda odatda davlat karzdor 
subyekt sifatida qatnashadi kreditorlar esa aholi, korxona va tashkilotlar ishtirok 

---

4 
etadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida esa davlat ham kreditor hamda 
karzdor sifatida ishtirok etadi. 
Kredit zarurligi va uning mohiyati 
Kreditning mohiyati uning ichki belgilarini ochib berishga qaratilgan. 
Kreditning mohiyatini ochish — bu uning sifatlarini, kreditning muhim tomonlarini, 
uning iqtisodiy munosabatlar tizimining bir elementi sifatida ko‘rsatuvchi asoslarni 
bilish demakdir. Iqtisodiy kategoriya sifatida kreditning mohiyati ko‘pgina 
iqtisodchi olimlar tomonidan o‘rganilib chiqilgan va ular tom onidan kreditning 
mohiyati bo‘yicha fikrlar bildirilgan. Kreditning mohiyatini tushunish uchun 
avvalom bor, uning tarkibi nimadan iborat ekanligini tushunib olish zarur. Kredit 
munosabat bo'lishi uchun uning zarur munosabatlari — kreditning obyekti va 
subyektini bilish zarur. 
1-Chizma
1
. 
Respublikamizning ko‘zga ko'ringan olim laridan biri Sh. Abdullayeva 
o'zining «Pul, kredit va banklar»
2
nomli kitobidan kredit munosabatlarida 
subyektlari ikki xil bo'lishini ko‘rsatib o ‘tadi: — kredit (qarz beruvchi); — qarzdor. 
Bundan tashqari, kredit, kredit, munosabatlari tarkibining elementi sifatida 
kreditning obyekti yuzaga keladi. Bunda qarzga berilgan mablag' o‘z qiymatini 
saqlab qolishi kreditning asosiy xususiyati hisoblanadi. Kredit tarkibi uning 
elementlari birligini ifodalaydi.
1
Sh.Z. Abdullayeva. «Pul kredit banklar». T.: «Moliya» — 2000- y. 121-bet.
Kredit subyekti 
Kredit obyekti
Kreditlash tizimi tarkibi 
Qarzdor
Qarz beruvchi 
Qarzga berilgan 
kredit qiymati

---

5 
Kreditning harakat bosqichlari ham uni muhim belgisi hisoblanadi. Qarzga 
beriluvchi qiymat harakatini quyidagicha ifodalash mumkin:
B
k
- O
kz
-I
k
- + Q 
k
- F
ks 
bunda, B
k
— kreditning berilishi;
O
kz
— kreditni qarz oluvchi tomonidan uning vaqtinchalik ehtiyojini 
qondirish uchun olinishi; 
I
k
— kreditni ishlatilishi qarz oluvchining kreditni nima maqsadda olinganligi 
bilan uzviy bog'liq bo'ladi;
V
r
— qarz oluvchining xo‘jaligida qarzga olingan qiymatning aylanishi 
tugallanishini resurslarning aylanishdan chiqarilishini ifodalaydi; 
Q
k 
— kreditni qaytarish;
F
ks
— vaqtinchalik berilgan qiymatni kreditor qo'liga qaytib kelishi (foiz 
bilan). Kredit mohiyatining tahlili uzluksiz jarayon. Bunda tahlil jarayonida 
yangidan yangi beligilar, xususiyatlar yuzaga chiqishi mumkin.
Davlat krediti kredit munosabatlarining bir turi sifatida kator xususiyatlarga 
egaki, bu xususiyatlar vositasida klassik moliyaviy kategoriyalar, masalan, soliqdan 
farklanadi. Soliqdan farkli ravishda ixtiyoriy xarakter kasb etadi. Bu xususiyati 
bilan imperativ pul munosabatlari katoriga kirmasligini ko‘rsatib beradi. Ammo 
shuni ta’kidlash joizki, budjet munosabatlarini tashkil qilish. 
Davlat krediti munsabatlarinig obyektiv asoslari, jamiyatning ehtiyojlarini 
kondirish miqdori va davlat budjet daromadlarini bunday ehtiyojlarni tulakonli 
kondirish imkoniyatining doimiy ravishda mavjud bulmaslik bilan bog‘liq 
ziddiyatlar bilan belgilanadi. Davlat kreditining vujudga kelish imkoniyatlari 
yuridik va jismoniy shaxslarning daromadlarining kullanilish vakti va shakillanishi 
xususiyatlari bilan bog‘liqdir.