І bap. Rfid identifikaciyalaw sistemalari teoriyaliq tiykarlari

 Dem alıw (Respiration).
Termistor haywan tanawǵa jabıwtirilib, 
qaramallardıń dem alıw muǵdarın anıqlawda isletiledi. Termistor temperaturası 
qaramal nápes alıp atırǵanda átirap -ortalıq temperaturasına qaray kóteriledi. Dem 
alıw tezligi temperatura tómenlewi hám eliriwi menen bir minuta daǵı sanın 
esaplaw arqalı anıqlanadı. 
 Refleks puls oksimetri.
Anormal júrek urıwı yamasa gemoglobinning 
tómen dárejesi siyir keselliginiń dáslepki belgileri bolıwı múmkin. Bul turmıslıq 
elementler ádetde adamlarda barmaq arqalı puls oksimetr járdeminde baqlanadı. 
Biraq, qaramallarda bul turmıslıq elementler qulaq arqalı uzatılatuǵın 
pulsoksimetr járdeminde olshenedi. 
Keltirilgen bul sensorlar islep shıǵılatuǵın jańa áwlad noinvaziv sensorlı 
blokına jaylastırıladı. Sensor blokı bolsa siyir moynına qóyılıp, ol haywanlar 
salamatlıǵı monıtoringi sistemasın islep shıǵıwǵa járdem beredi. Ol iskerlik, bas 
hám moyin háreketindegi ózgerisler sıyaqlı tiyisli sensorlı maǵlıwmatlardı 
toplaydı hám haywanlardıń den sawlıǵın hádiyselerin boljaw yamasa anıqlaw 
ushın tóplanǵan maǵlıwmatların baylanıstıradı. 
Sımsız sensor sistema ádetde texnika, maǵlıwmatlar, algoritmlar hám 
olardıń islew ónimliligi boyınsha klasslarǵa bólinedi. Ol sensor túri, sensordıń 
jaylasıwı, ólshew túri hám hádiyse júz bolıwı ushın sensor tárepinen berilgen 
eskertiwden ibarat. Aldınlar veterinarlar tárepinen qaramallardıń salamatlıǵı 
vizual qadaǵalaw etilgen. Házirgi waqıtta haywanlardıń júrek urıw tezligi, dem 
alıw hám temperatura sıyaqlı turmıslıq faktorların baqlaw ushın sensorlar 
qollanıladı, bul keselliklerdiń dáslepki belgilerin beredi. 
Ádebiyatlar analizi sonı kórsetedi, biriktiriladigan sensorlı sistemalar 
veterinarlarga real waqıt rejiminde qaramallardıń sawlıgın ń etiwge járdem 
beredi. Sonıń menen birge, bul sistema salamatlıq tuwrısında anıq maǵlıwmat 
beretuǵın parametrlerdi ólshew ushın tiykarǵı texnologiyalar bolıp tabıladı hám 
aldıńǵı texnologiyalar arqalı qaramal sawlıgın saqlaw arzanroqqa túsedi degen 
juwmaqqa keliw múmkin. Sonday eken, átirap -ortalıq ızǵarlıǵı hám 
temperaturası, dem alıwı, júrek urıw tezligi hám dene temperaturası hám de 

---

41 
jaylasıw ornı hám háreketlerdi anıqlaw múmkinshiligine iye bolǵan ń sistemaların 
islep shıǵıwǵa talap artpaqta. Ol arzan bahalar daǵı jańa materiallar, energiya 
puxta, joqarı tezlik, kishilestirilgen, joqarı ónimlilik, intelektlik hám mobillik 
sıyaqlı hár qıylı ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerek. Shunki, kópshilik izertlewler degi 
barlıq innovciyalıq proektler teoriyalıq, biraq, barleri júdá qımbat esaplanadı. 
Kommerciyada derlik real waqıt rejiminde haywanlardıń salamatlıǵı monıtoringi 
sisteması joq. Qaramallardıń sawlıgın baqlaw boyınsha joqarıdaǵı sheshimlerdiń 
taǵı bir mashqalası - bul qaramallarǵa ornatılǵan qurılmanıń bekkemligi, 
qolaylıǵı, uzaq waqıt xizmet etiwi hám kishi bolıwı bolıp tabıladı. 
RFID 
tegleri járdeminde sharwashılıq fermalarında qaramallardıń 
háreketin baqlaw ushın gúzetiw hám ń punktlerin shólkemlestiriw kerek. Bul 
noqatlar retinde dárwazalar, azıqlantırıw zallari hám haywanlar tez-tez 
ushraytuǵın basqa jaylardı tańlaw hám zárúr qurılmalardı ornatıw múmkin. 
Hár bir noqatda haywanlardıń teglerinen maǵlıwmatlardı o'qiy alatuǵın 
RFID 
oqıwshın ornatıw kerek. Bul maǵlıwmatlar haywandıń kem ushraytuǵın 
identifikatorini, onıń salmaǵın, dene temperaturasın hám basqa parametrlerdi óz 
ishine alıwı múmkin. 
Házirgi waqıtta hár qıylı sensorlar ámeldegi hám úzliksiz túrde 
maǵlıwmatlar sistemalarına jalǵanadı - olardı sharwashılıqqa " Internet of Things" 
(IoT) qosımshası retinde túsiniw múmkin (2.5-súwret). Datchiklardi haywanǵa 
salıstırǵanda jaylasıwına kóre “siyirda” datchiklar (mısalı, akselerometrler hám 
ruminal pH datchiklari), “siyir qasındagi” sensorlar (mısalı, kameralar yamasa 
mikrofonlar) hám “siyirdan” sensorlar taypalarina ajratdi. 

---

42