Pedagogika-psixologiya fakulteti

 
1.1. Ertak matnini o‘qish darsida interfaol ta’lim 
 

---

Ertak bolalarda qahramonlarning hatti-harakatini muhokama qilib, baholash 
ko'nikmasini o'stirishi bilan birga yaxshilikning doimo g'alaba qozonishiga ishonch uyg'otadi. 
O'quvchilar ertakni tahlil qilish jarayonida „Kishilardagi qanday sifatlar sizga yoqdi? (yoki 
yoqmadi?)", „Nima uchun?", „... nima uchun jazolandi? (yoki rag'batlantirildi?)", „Nima 
uchun ertakdagi ba'zi qahramonlarga hatto tabiat kuchlari ham yordam beradi? (yoki 
ba'zilaridan yuz o'giradi?)" kabi savollarga javob topish jarayonida mushohada qiladilar, 
muhokama qilib, xulosaga keladilar. 
Boshlang'ich sinflarda hayvonlar haqidagi ertaklar ko'proq o'qitiladi. „Bo'rining tabib 
bo'lgani haqida ertak" (Anvar Obidjon), „Ko'zacha bilan tulki" kabi ertaklar aniq hayotiy 
hikoyalar tarzida o'qitiladi va tahlil qilinadi. 
Ertak matni ustida ishlashda tanlab o'qish, savollarga javob berish, o'quvchilarning 
o'zlari ertak mazmuniga oid savollar tuzib, javob berishlari, reja tuzish, qayta hikoyalash, 
ijodiy davom ettirish, ertak aytish, qahramonlarni grafik tasvirlash kabi ish turlaridan 
foydalaniladi. Bunday ertaklarda hayvonlarning odatlari tahlil qilinadi, ammo ularni kishilar 
xarakteriga taqqoslash tavsiya qilinmaydi. 
Maktab tajribasidan ma'lumki, kichik yoshdagi o'quvchilar ertakdagi hayvonlar 
gapirmasligini, tulki va turna bir-birinikiga mehmonga bormasligini yaxshi biladilar, ammo 
ertaklar dunyosini hayotiy hikoya kabi qabul qiladilar. Ertakni o'qib tahlil qilganda, barcha 
ishlar matnning mazmunini yaxshi idrok etishga, sujet rivojini, qatnashuvchi personajlarning 
hatti-harakati, o'zaro munosabatlarini to'g'ri tasawur etishga yo'naltiriladi. Bunda tanlab o'qish 
va qayta hikoyalashning ahamiyati katta. Masalan, „Odobli bo'lish osonmi?"
(A. Obidjon) ertagining mazmunini o'zlashtirish uchun quyidagi topshiriqlardan foydalanish 
mumkin:. 
1. Sichqonchaning onasi bilan qilgan suhbatini o'qing. Sichqonchaning „Odobli bo'lish 
uchun nimalar qilish kerak?" degan savoliga onasi qanday javob qaytarganligini so'zlab 
bering. 
2. Sichqonchaning mushuk bilan uchrashgan holati aks ettirilgan o'rinni topib o'qing. 
Nima uchun „Shum Baroq" ko'zidagi yovuzlik birdaniga so'nadi? 
3. Echki nima uchun Sichqonchani „Kam bo'lma" deb duo qiladi? Shu o'rinni topib 
o'qing. 
Ertakni tahlil qilishning oxirgi bosqichida „Ertakning sizga juda yoqqan joyini topib 
o'qing", „Nima uchun aynan shu joyi yoqqanini ayting", „Hayotingizda ertakdagi voqealarga 
o'xshash voqealar bo'lganmi?" kabi savol-topshiriqlar yordamida o'quvchilarning ertak 
xulosasini tushunishlariga erishiladi. 

---

Boshlang'ich sinf o'quvchilari hayvonlar haqidagi ertaklardan tashqari, 
„Davlat", „Ilm 
afzal", „Hiylagarning jazosi"', „Hunarsiz kishi o'limga yaqin" kabi 
maishiy ertaklarni ham 
o'qiydilar. Bunday ertaklarda xalq o'z hayotini hikoya qiladi, shu sababli o'quvchilar ertakni 
o'qigach, o'tmishdagi xalq hayotini, o'y-fikrlari va orzu-istaklarini bilib oladilar. 
Bunday ertaklarni tahlil qilish badiiy hikoya tarzida uyushtiriladi. Bolalar o'qituvchi 
rahbarligida ertakda qatnashuvchilaming xulq-atvori, ayrim hatti-harakatlarini baholaydilar, 
ularning bir-birlariga bo'lgan munosabatlarini aytadilar va shular asosida ayrim obrazlar 
haqida xulosalar chiqaradilar, ertak rejasini tuzadilar, ertakni rollarga bo'lib o'qiydilar. 
„Davlat" 
ertagi (4-sinf) oddiy turmushga tegishli hodisalarni tasvirlovchi ertakdir. 
Ertakni o'qishga tayyorlash uchun ota-bobolarimiz atrofimizdagi tabiatni, borliqni qanday 
tasawur etishlari haqida suhbat o'tkaziladi. Bunday suhbat ertakdagi badiiy obrazlarni, 
ularning o'zaro munosabatlarini, xulq-atvorlari, xarakterlarini to'g'ri tushunishga yordam 
beradi. „Davlat" ertagi matni ustida ishlash jarayonida o'quvchilar 
„Dehqonning xonadoni 
qanday hayot kechirar ekan?", „Nima uchun Davlat dehqonning xonadonidan ketishni 
istamaydi?" 
kabi savollarga javob topish orqali ertak qahramonlarini baholaydilar, ahil va 
inoq bo'lib, halol mehnat qilish lozim degan xulosaga keladilar. 
Ertak ustida ishlashda bolalarni ertakni o'qishgagina etnas, balki uni aytib berishga 
o'rgatish ham muhimdir. Ertak aytish og'zaki nutqni o'stiradi, bolalar nutqini yangi so'z va 
iboralar bilan boyitadi. 
O'quvchilarni 1-sinfdayoq ertak tilidan erkin foydalanishga o'rgatish uchun ertak bilan 
birinchi tanishtirishda uni o'qituvchi aytib berishi mumkin. 
O'quvchi ertak mazmunini o'zlashtirib olgandan so'ng, uning tili ustida ishlashga alohida 
ahamiyat qaratilishi zarur. Ertak mazmunini qayta hikoyalashda, qahramonlarga tavsif 
berishda o'quvchilarning o'z nutqida til vositalaridan o'rinli foydalanish talab qilinadi. Til 
vositalaridan foydalanish uchun talab va vaziyat, ehtiyoj yaratish zarur. 
Ertak tilida shunday so'z va iboralar borki, ular bolaga o'zgacha ta'sir ko'rsatadi. 
Masalan, „Yo'lbars, Tulki va Bo'ri" ertagida „Tog' echkisi siz