3 §. Gaz qududuqlari kesimini o’rganish bo’yicha olingan geofizik
ma’lumotlarni geologik izohlash
Gaz konlaridagi quduqlarni geologik hujjatlashtirishda karotaj ishlari o‘tkazish
va geofizik tadqiqotlar bajarish keng tarqalgan. Quduqlarda bajariladigan kon-
geofizikasi tadqiqotlari samarali bo‘lib, bunday metodlar yordamida quduq
kesimining mahsuldor qismi bilan bir qatorda, quduq kesimida uchraydigan hamma
tog‘ jinslari ham tadqiq qilinadi. Quduq kesimini kern olib o‘rganish juda
mashaqqatli va iqtisodiy jihatdan samarasiz hisoblanadi, shunga ko‘ra karotaj
yordamida olingan diagramma quduq tanasini to‘liq va uzluksiz tavsiflash imkonini
beradi.
Geofizik metodlarni qo‘llash tadqiqotlar aniqligi va ishonchliligini oshiradi,
chunonchi: kesimda turli litologik tarkib va kollektorlik xususiyatlariga ega bo‘lgan
va qatlamning mahsuldor qismidan tarkibi va xususiyatlariga ko‘ra keskin
farqlanadigan qatlamlarni hamda juda yupqa qatlarni ajratish mumkin. Natijada,
konni ishlatish sistemasini, ya‘ni qatlam bosimini saqlash maqsadida qatlamga suv
haydash rejimini tanlashda mahsuldor gorizontlarning geologik tuzilishi to‘g‘risidagi
juda muhim daliliy ma‘lumotlar to‘planadi.
Karotaj diagrammasi quduqning yagona va asosiy hujjati bo‘lib, uning asosida
quduqda keyinchalik bajariladigan geologiya qidiruv ishlari rejalashtiriladi.
Kon-geofizikasi tadqiqotlari natijasini geologik talqin qilish (izohlash) konchi-
geolog ishining muhim qismi hisoblanadi, karotaj natijalaridan to‘g‘ri va mazmunli
foydalanish quduqda nafaqat mahsuldor gorizontni ochish va sinashni to‘g‘ri tashkil
qilishni, balki, ayrim quduqlarni ishlatish rejimini va konni ishlatish sharoitini aniq
belgilash imkoniyatini ham yaratadi.
Karotaj diagrammasini izohlash orqali kon geologiyasiga taalluqli muhim
masalalar hal qilinadi. Ularga quyidagilarni kiritish mumkin:
35
1) turli litologik tarkibga ega bo‘lgan qatlamlarning yotish chuqurligini va ular
chegaralarini aniqlash;
2) tadqiqotlar olib borilayotgan quduq kesimidagi jinslarning litologik tarkibini
aniqlash;
3) qatlam kesimida neft va gaz kollektorlarini ajratish;
4) qatlamni neft, gaz va suvga to‘yinganlik darajasini belgilash;
5) qatlamni kollektorlik xususiyatlarini ― g‘ovakliligi, o‘tkazuvchanligi
hamda neftga to‘yinganligini baholash.
Karotaj diagrammalarini izohlash metodlari elektron hisoblash mashinalaridan
foydalanib ishlab chiqilgan. Ular vositasida geofizik o‘lchov natijalarini geologik
talqin qilish tezligini va ishonchliligini oshirish mumkin va o‘z navbatida bu
metodning samaradorligi ham ortadi.
Hozirgi davrda quduqda bajariladigan geofizik tadqiqotlar metodlari majmuasi
mavjud bo‘lib, ular amaliyotda keng qo‘llaniladi:
1.
Standart elektr karotaj quduq tanasi bo‘ylab uch elektrodli karotaj zondi
(KS) va quduqda o‘z-o‘zidan yuzaga keladigan tabiiy qutblanish (PS) metodlari
yordamida jinslarning zohiriy qarshiligini o‘lchashga asoslangan. Karotaj
diagrammasi yordamida geologik kesimlarni taqqoslash, stratigrafik gorizontlarni
aniqlash va boshqa masalalarni hal qilish mumkin bo‘ladi.
2.
Yonlama zondlash karotaji (BKZ) elektr karotaj usullaridan bo‘lib,
quduq tanasi bo‘ylab harakatlanadigan turli uzunlikdagi (0,4 m dan 8,0 m gacha)
karotaj zondlari majmuasi bilan jinslarning zohiriy solishtirma qarshiligini o‘lchashga
asoslangan. Odatda BKZ da bitta burg‘ snaryadiga o‘rnatilgan bir turdagi, har xil
uzunlikdagi bir nechta (5-7 xil uzunlikda bo‘lgan) elektr zondlari ishlatiladi.
Uzunligi har xil bo‘lgan zondlar bilan o‘lchanib, turli radiusda o‘rganilgan
karotaj diagrammalari olinadi. Diagrammalarda qatlamlarning chegaralari, jinslarning
haqiqiy qarshiligi, burg‘ilash eritmasining shu qatlamlarga qanday chuqurlikda
singigani aniqlanadi. Ayrim hollarda BKZ materiallaridan o‘tkazuvchan qatlamlar
(eritma zardobini qatlamga singigan joyi) va suyuqlik o‘tkazmaydigan qatlamlar,
36
qatlam g‘ovakliligi koeffisienti, neft-suv tutash yuzasi sathlarini aniqlashda
foydalaniladi.
3.
Yonlama mikrokarotaj (MBK) jinslarning zohiriy qarshiligini kichik
ekranli zond bilan o‘chlashga asoslangan. Burg‘ qudug‘i devoriga jipslashtiriladigan
elektr tokini o‘tkazmaydigan rezina asosli boshmoqda elektrodlar joylashtiriladi.
Zondlarining ikki, uch va to‘rt elektrodli turlari bor.
MBK usuli yordamida quyidagi masalalar hal etiladi:
1)
yuvilgan zona qarshiligini aniqlash; 2) o‘tkazuvchan qatlamlarni ajratish;
3) qatlamlar qalinligini baholash, o‘tkazuvchan qatlamlar ichidagi zich ― o‘tkazmas
qatni ajratish; 4) yuvilgan zona qarshiligi qiymatidan foydalanib, kollektorlarning
g‘ovakliligini aniqlash va b. BKZ va MBK egri chiziqlarini taqqoslab, qatlamdagi
flyuidning harakatchanligini, qoldiq neftlilik koeffisientini, hamda neft chiqarib olish
koeffisientini aniqlash mumkin.
4.
Gamma-karotaj (GK) tog‘ jinslarining tabiiy radioaktivligini o‘rganadi.
Quduqqa gamma karotaj radiometri tushiriladi. Uning tarkibiy qismini gamma-
nurlarning indikator (hisoblagich)lari tashkil etadi.
GK usulining diagrammasi burg‘ilanayotgan quduqlarning kesimlarini
taqqoslash, tog‘ jinslarining litologik tavsifini, gillilik koeffisientini aniqlash,
radioaktivligi yuqori bo‘lgan jinslarni ajratish, kichik gamma aktiv jinslarni aniqlash
va talqin qilishda fonni inobatga olishda qo‘llaniladi.
5. Neytron gamma-karotaj (NGK) radioaktiv karotajning bir turi bo‘lib, bunda
quduqqa neytron manbali zond tushiriladi. Unga o‘rnatilgan
nurlanish indikatori
yordamida atrof muhit bilan neytronlarning o‘zaro ta‘siridan yuzaga kelgan
nurlanish shiddati aniqlanadi. NGK yordamida quduq bo‘ylab chizilgan egri chiziq
orqali suvli qatlamlarning joylashishini hamda ular chegaralarini ajratish mumkin
bo‘ladi.
6. Neytron karotaj (NK) radioaktiv karotaj turlaridan bo‘lib, quduq kesimidagi
tog‘ jinslarini neytronlar bilan ta‘sirlantirib, ularning atom yadrolaridan qayta
sochilgan gamma-nurlar yoki neytronlar zichligini o‘lchash orqali ochiq va
37
mustahkamlash quvurlari bilan jihozlangan quduqlardagi suv-neft va gaz-neft tutash
yuzalar sathini aniqlash mumkin.
7. Akustik karotaj (AK) tovush va ultratovush diapozonli chastotada elastik
to‘lqinlarning tavsiflab, tog‘ jinslarining akustik xususiyatlarini o‘rganishga
asoslangan. AK burg‘ quduq apparati, to‘lqin tarqatgich va to‘lqin qabul qilgichdan
iborat. Akustik karotajning tezlik, so‘nish va to‘lqin tasvirli turlari mavjud. AK ning
tezlik uslubi yordamida kollektorlarning g‘ovaklilik koeffisienti, so‘nish uslubi
yordamida g‘ovakliligiga ko‘ra murakkab tuzilgan kollektorlarni, to‘lqin tasvirdagi
uslub yordamida esa murakkab geologik kesimda joylashgan kollektorlarni o‘rganish
mumkin.
8. Kavernomer (kavako‘lchagich) quduq diametrining uning tanasi bo‘ylab
o‘zgarishini o‘rganadi. Kavako‘lchagich to‘rtta dastakdan iborat bo‘lib, maxsus
o‘rnatilgan prujinalar dastak uchini quduq devorlariga qisib unga doimo tegib
turishini ta‘minlaydi. Kavako‘lchagich quduq bo‘ylab harakatlanganda dastaklar
quduq diametrining o‘zgarishi to‘g‘risidagi ma‘lumotlarni yer yuzasidagi karotaj
stantsiyasiga yuboradi. Natijada, quduq diametrining chuqurlik bo‘ylab o‘zgarishini
ko‘rsatuvchi egri chiziq ― kavernogramma chiziladi. Uning ma‘lumotlaridan
quyidagi maqsadlarda foydalaniladi: a) quduq devori bilan mustahkamlash quvuri
oralig‘idagi bo‘shliqni sementlashga sarf bo‘ladigan sement miqdorini hisoblashda;
b) quduq ichidagi holatni baholashda; v) quduqning geologik kesimini aniqlashda; g)
geofizik ma‘lumotlarni taqqoslashda; d) quduqning texnik holatini nazorat qilishda;
e) qatlamlarni sinashda paker qurilmalari va mustahkamlash quvurlari boshmog‘i
o‘rnatiladigan joylarni tanlashda va b.da.
9. Gaz karotaji (GK) quduq burg‘ilash chog‘ida gil eritmaga o‘tuvchi
uglevodorod gazlarining miqdorini aniqlashga asoslangan. Unga ko‘ra gazga
to‘yingan qatlamlarni ajratish mumkin. Gil eritmadan gaz namunasini olishda gaz
karotaji stantsiyasining gazsizlantirgichidan foydalaniladi va gaz miqdori gaz
aniqlagich yordamida aniqlanadi. Kern olib burg‘ilashda GK kernda bajarilishi ham
mumkin. GK diagrammasini tahlil qilishda unga ta‘sir etuvchi omillarni (masalan,
38
burg‘ilash tezligi, gilli eritmalarning harakat tezligi, ularning sifati va b. xalaqit
beruvchi jarayonlarni) hisobga olish zarur.
GK tadqiqotlari gil eritmadan olingan namunani lyuminestsent-bituminologik
tahlil va quduqni burg‘ilash tezligini o‘lchash ishlari bilan qo‘shib olib boriladi.
10. Hozirgi davrda yuqorida qayd qilingan radioaktiv karotaj metodlardan
tashqari gidrodinamik, impulsli neytron-neytron, induktsion, magnit, mexanik va
boshqa karotajlarning turlari ko‘p bo‘lib, burg‘ quduqlari kesimini o‘rganishda
ulardan ham unumli foydalaniladi. Bunday karotaj metodlari kon geofizikasi fanida
mufassal bayon etilgan. SHuningdek, quduqdagi tadqiqotlarni avtomatik ravishda
bajaradigan sistemalar shakllanmoqda. Ular yordamida jinslarning geologik va
geofizik parametrlarini burg‘ilash jarayonida aniqlash hamda burg‘ilash rejimini
to‘g‘ri tanlash, burg‘ilashni ishonchli boshqarish mumkin bo‘lmoqda.
Quduq kesimida neftli va gazli qatlamlarni ajratish va ularning neft-gazga
to‘yinganligini baholashda, geofizik, geokimyoviy va geologik tadqiqot
ma‘lumotlaridan foydalaniladi.
Jinslarning neft va gazga to‘yinganligini miqdoriy baholash qarshiliklar metodi
yordamida bajarilgan geofizik tadqiqotlar orqali amalga oshiriladi. Neft va gazli
qatlamlarning solishtirma qarshiligi jinslarning g‘ovakliligiga, g‘ovak bo‘shlig‘i
strukturasiga, undagi neft, gaz va suvlarning foiz miqdoriga, qatlam suvlarining
minerallashganligiga va b. bog‘liq.
Gaz qatlamlari NGK diagrammalarida suvli yoki neftli qatlar sifatida ajratilishi
ham mumkin. Bunday hol qatlam bosimi kritik bosimdan yuqori va gaz qatlamda
suyuq holatda bo‘lganda kuzatiladi. Lekin, ayrim hollardagina (qatlam temperaturasi
past va gaz tarkibida og‘ir uglevodorodlar miqdori yuqori bo‘lganda) qatlam
sharoitida gaz suyuq holatda bo‘lishi mumkin.
Ushbu masalalar ―Kon geofizikasi‖ fanida mufassal bayon qilingan.
Quduq karotajining boshqa metodlariga quyidagilarni kiritish mumkin:
1)
Gaz karotaji ― burg‘ilanayotgan quduq kesimida gazga to‘yingan
gorizontlarni ajratish, ularning yotish chuqurligi va qalinligini aniqlash hamda
ajratilgan qatlamlarning neft-gazga to‘yinganligini sanoat miqyosida baholash;
39
2)
Mexanik karotaj ― boshqa karotaj metodlari majmui bilan birgalikda
quduq kesimida juda qattiq, qattiq va bo‘sh jinslarni ajratish imkonini beradi;
3)
Fotokarotaj ― jinslarning litologik tarkibini aniqlash va baholash
maqsadida quduq devorini suratga olish;
4)
Akustik karotaj ― litologik tarkibni aniqlashtirish, ularning
g‘ovakliligini o‘rganish, kollektorlarni suyuqlikka to‘yinish xarakterini baholash
uchun o‘tkaziladi;
5)
Kavernometriya ― quduq diametrini, jinslarning litologik tarkibini
o‘rganish va turli texnik masalalarni xal qilish, quduqni sementlash va sinash ishlarini
belgilash;
6)
Termokarotaj ― quduq kesimida gazli qatlamni ajratish va quduqqa suv
haydalganda u yutiladigan zonani aniqlash maqsadida bajariladi. Bundan tashqari yer
qobig‘ini temperaturasini o‘zgarish gradientini o‘lchaydi.
Dostları ilə paylaş: |