43
4.2.
Tabiiy gaz zahiralarini hajmiy usulda hisoblash
Erkin gaz zahiralarini hisoblashning asosiy usullariga hajmiy va bosimning
pasayishi usullari kiradi.
Zahiralarni hajmiy metod bilan hisoblash kollektordagi gazning dastlabki
miqdorini ifodalovchi va gaz konini tavsiflovchi geologik, fizik va kimyoviy
xususiyatlarni o‘rganish asosida bajariladi.
Lekin gaz zahiralarini hisoblash uchun qatlamning kollektorlik xususiyatlarini,
unda gazning taqsimlanishi va uyum chegaralarini o‘rganishdan tashqari, gazning
fizik xususiyatlarini, bosim va temperaturaning o‘zgarishi jarayonida gazda yuzaga
keladigan o‘zgarishlarni hamda qatlam bosimi va temperaturasini, gazning kimyoviy
tarkibini va uni tashkil qiluvchi ayrim komponentlarning foiz miqdorini aniqlash
zarur bo‘ladi.
Toza gaz konlari bo‘yicha qayd qilingan ma‘lumotlarni to‘plash uqadar qiyin
emas, chunki gaz tarkibi, odatda, bir xil va doimiy bo‘ladi. Gazning kimyoviy
tarkibining va komponentlarining foiz miqdorini o‘rganish esa uyumda yuzaga
keladigan sust va doimiy o‘zgarishlar tufayli murakkablashadi.
Masalan, suv bilan to‘yingan, tarkibida erigan SO
2
va N
2
S bo‘lgan gaz
uyumlarida bosim pasayishidan, suvda oson eriydigan SO
2
va N
2
S eritmadan ajralib
chiqadi va gaz shu komponentlar bilan boyiydi. Gazning kimyoviy tarkibining
o‘zgarishi, shuningdek, gaz-neftli uyumlarning gaz qalpog‘ida ham sodir bo‘ladi.
Bunday uyumlardan foydalanishda va qatlam bosimining pasayishida gaz
qalpog‘idagi gaz neftdan ajralib chiqqan og‘ir uglevodorodlar bilan boyishi mumkin.
Gaz zahiralarini hajmiy metod bilan hisoblash o‘zining soddaligi tufayli keng
qo‘llaniladi, chunki hisoblash uchun zarur bo‘lgan parametrlarni gaz uyumini sinov
ishlatish jarayonida olish mumkin.
Gaz zahiralarini hisoblash uchun hajmiy formula quyidagi ko‘rinishga ega:
V=Fhmf(p
−p
o
o
)
g
g
,
(1.21)
bunda V − hisoblash sanasiga chiqarib olinadigan (sanoat miqyosida) gaz zahirasi,
m
3
; F ― mahsuldor gazlilik chegarasidagi maydon, m
2
; h - gazli qatlam g‘ovakli
44
qismining qalinligi, m; m - g‘ovaklilik koeffitsienti; p − hisoblash sanasiga gaz
uyumidagi o‘rtacha mutlaq bosim, MPa; p
o
− sanoat miqyosidagi gaz zahiralari
chiqarib olingandan so‘ng va quduq ustidagi mutlaq bosim 0,1 MPa ga teng bo‘lib,
barqarorlashgandan so‘nggi o‘rtacha qoldiq mutlaq (yakuniy) bosim,
g
Н
9
10
1293
qu
о
e
P
P
;
(1.22)
va
o
- uglevodorodli gazlarni Boyl-Mariott qonunidan og‘ishiga
va
o
bosimlar uchun tegishlicha tuzatishlar;
f
- gaz hajmini standart temperaturaga
keltirish uchun temperaturaga tuzatish
pl
st
t
T
t
T
f
;
(1.23)
(t
st
=20
o
S, T=273
o
S);
g
- bog‘liq suv miqdori hisobga olingandagi gazga
to‘yinganlik koeffitsienti;
g
- gaz bera olish koeffitsienti.
Gaz quduqlaridagi qatlam bosimi quduq ustidagi (vaqtincha ularning
yopiqligida) bosim asosida (1.22) formula bo‘yicha gaz ustunining og‘irlik kuchini
hisobga olib aniqlanadi.
Uyumdagi qoldiq bosim p
k
quduq og‘zidagi bosim P=0,1 MPa (sanoat
miqyosidagi gaz zahiralari chiqarib olgandan so‘ng) (1.22) formula bilan aniqlanadi.
Odatda gazning tarkibi va yotish chuqurligiga ko‘ra p
o
qiymati 0,1-0,3 MPa oraliqda
o‘zgaradi. Demak, suv bosimli rejimda qatlamdagi qoldiq bosimni p
o
hisobga olish
maqsadga muvofiq emas, bunday holatda (1.22) formuladagi p
o
ni nolga teng deb
qabul qilish kerak.
Gazlilik maydoni, qatlam g‘ovakli qismining o‘rtacha qalinligi va
g‘ovaklilikning o‘rtacha koeffitsienti qiymati neft zahiralarini hajmiy metod bilan
hisoblashdagi kabi aniqlanadi. Faqat shuni e‘tiborga olish kerakki, gaz-suv tutash
yuzasi odatda gorizontal holatda bo‘lib, uning usti va tagidagi chegarasi gazli
qatlamning yer osti relefi izogipslariga to‘g‘ri keladi.
Uglevodorod
gazlarining
ideal
gazlar
qonunlaridan
og‘ishi
gaz
aralashmalaridagi ayrim komponentlarning og‘ishi haqidagi ma‘lumotlar bo‘yicha
aniqlanishi mumkin. Tadqiqotlar natijasiga ko‘ra, gazning molekulyar massasi
45
qancha yuqori bo‘lsa, og‘ishi ham shuncha katta bo‘ladi, temperatura ortganda ular
kamayadi.
Tabiiy gazning tarkibiy qismlarini 15
0
S da 0,1 MPa mutlaq bosimga og‘ishi
1.6-jadvalda keltirilgan.
Ma‘lumotlarni 20
o
C ga qayta hisoblashda ma‘no yo‘q, chunki og‘ishlar qiymati
uncha katta bo‘lmay 20
o
C ga qayta hisoblaganda, hatto bosimning 6-18 MPa
oralig‘idagi eng katta og‘ish qiymati 2 % dan ortmaydi.
1.6-jadval
Uglevodorod gazi
komponentlari
15°Sdagi 0,1 MPa ga og‘ishi
Metan
0,0022176
Etan
0,0088128
Propan
0,0186192
Karbonat angidrid gazi
0,0065520
Azot
0,0001008
Havo
0,0004896
Izoh
. MDH davlatlarida standart temperatura sifatida 20
o
S qabul qilingan
bo‘lsa ham, keltirilgan ma‘lumotlardan foydalanish mumkin.
Keltirilgan ma‘lumotlarga muvofiq gaz aralashmasining 0,1 Mpa ga og‘ishini
har qaysi tarkibiy qismning og‘ish qiymatini aralashmadagi gazning tarkibiy
qismining tegishli miqdoriga ko‘paytirish va bu ko‘paytmalarni jamlash orqali
hisoblash mumkin. Agar aralashmada og‘ir uglevodorodlar bor bo‘lsa, bunday
hisoblashlarda bosimning u yoki bu qiymatiga to‘g‘ri keladigan har xil taxminiy
ma‘lumotlar olinadi va ular aralashmaning haqiqiy og‘ish qiymatidan keskin
farqlanadi. Masalan, azotning Boyl-Mariott qonunidan og‘ishi shunchalik kamki,
odatda u e‘tiborga olinmaydi.
15
o
S temperaturadagi tabiiy gazni Boyl-Mariott qonunidan og‘ishini aniqlash
uchun quyidagi ifodadan ham foydalaniladi:
46
1000
0,22l)
5,5s
3c
8d
4
2,26p(m
n
e
,
(1.24)
bunda
n
og‘ish, %; p
manometrdan olingan mutlaq bosim, MPa; tabiiy
gazdagi miqdori, % da:
m
- metan,
e
- etan,
d
propan, c - karbonat kislotalar,
s-vodorod sulfidi,
l
havo.
Gazning n qiymatini komponentli tarkibi tavsifi bo‘yicha hisoblab,
tuzatish
hajmiy formulaga kiritiladi:
100
n
1
α
(1.25)
Qayd qilinganidek, og‘ir uglevodorodlar miqdori yuqori va mutlaq bosim
qiymati 10 MPa dan katta bo‘lsa, formula yordamida hisoblab topiladigan og‘ishlar
miqdori haqiqiysidan ancha farq qiladi; u holda keltirilgan formuladan foydalanish
yaxshi natija bermaydi, shu sababli gazning siqilishini laboratoriyada tajriba yo‘li
bilan aniqlash tavsiya etiladi.
Gazga to‘yinganlik koeffitsientini
g
aniqlash uchun 1.8-rasmda keltirilgan
grafikdan foydalanish mumkin; bu grafik gazga to‘yinganlik koeffitsienti qiymatini
bog‘liq suv miqdorini hisobga olgan holda aniqlash imkonini beradi. Ushbu grafik
laboratoriya tadqiqotlarining muayyan ma‘lumotlari yo‘qligida taxminiy hisoblashlar
uchun qo‘llaniladi.
Gaz zahiralarini hajmiy metod bilan hisoblashda gaz bera olish koeffitsientini
asoslash eng murakkab ishlardan biri hisoblanadi, chunki bu masala yetarlicha
o‘rganilmagan.
Chet ellik olimlarning bu masalaga bag‘ishlangan ishlarida faqatgina ayrim
umumiy tartibdagi mulohazalar mavjud, gaz konlarining gaz bera olish qiymatiga
turli omillarning ta‘siri haqidagi aniq ma‘lumotlar uchramaydi. CHet el olimlari
ishlarida keltiriladigan gaz zahiralarini hisoblashning hajmiy metodining barcha
formulalarida, odatda gaz bera olish koeffitsientini tavsiflovchi parametr yo‘q bo‘lib,
undan foydalanilmaydi; faqat ilova qilingan matnda hisoblangan zahiralarning u yoki
47
bu miqdorda chiqarib olish (hech qanday asoslamasdan) imkoniyatlari qayd qilinadi.
Bundan tashqari, formulalarda qoldiq bosim qiymati tushirib qoldiriladi, garchi gaz
zahiralarini amalda hisoblashda bu qiymat har doim hisobga olinsa ham.
Ayrim mualliflar gaz konlari uchun gaz bera olish koeffitsienti qiymatini 0,5-
0,95 chegarasida keltiradilar, lekin shu o‘rinda bu qiymatga u yoki bu omillar ta‘sirini
aniq ko‘rsatmaydilar.
Dostları ilə paylaş: |