Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

VI BOB. NAFAS OLISH FIZIOLOGIYASI
NAFAS OLISH VA CHIQARISH TIZIMI
Nafasning ahamiyati. Nafas olish - bu organizm va uni o‘rab 
turuvchi atrof-muhit orasidagi gazlaming tinimsiz almashinuvidir.
Organizmda tinimsiz ravishda oksidlanish jarayoni bajariladi. Atrof- 
muhitdan tushayotgan kislorod hujayralarga yetkazib beriladi va u yerda 
sitoplazma tarkibiga kiruvchi yuqori molekulyar organik moddalardan 
ajraladigan uglerod va vodorod bilan birikadi. Organizmdan chiqarilishi 
kerak b o ‘lgan o ‘zgarishlarning oxirgi mahsulotlari - karbonat angidrid 
gazi, suv va boshqa birikmalar organizmga tushgan kislorodning katta 
miqdorini o'zlarida saqlaydi. Kislorodning kam qismi esa hujayra 
sitoplazmasi tarkibiga kiradi.
Kislorod organizmni faoliyati uchun zarur bo‘lgan energiyani 
ajratuvchi bioximiyaviy jarayonlaming asosi hisoblanuvchi oksidlanish 
jarayonini ta’min etadi. Shu sababli uning to‘qimalarini kislorod bilan 
yetarlicha ta’minlamasdan organizm hayotini tasaw ur qilish mumkin 
emas. Hayvon qanchalik murakkab darajada tuzilishga ega bo‘lsa, u 
kislorod taqchilligini shunchalik qiyin yengadi. Yuqori darajada rivoj­
langan hayvonlar, ayniqsa odamlar oksidlanish jarayonlari to‘xtashi bilan 
bir necha daqiqa ichida o ‘ladi.
Nafas olish tiplarining evolyutsiyasi. Bir hujayrali organizmlarda -
diffuzli nafas olish mavjud - y a’ni gazlaming to‘g‘ridan-to‘g ‘ri hujayra 
po‘stlog‘i orqali o ‘tishidir.
Quyi tabaqali ko‘p hujayralilarda, masalan chuvalchanglarda, quyi 
hasharotlarda gazlaming almashinuvi tana yuzasidagi hujayralar orqali 
bajariladi (teri orqali nafas olish). Teri orqali nafas olish maxsus nafas 
organlari mavjud bo‘lgan quyi tabaqali umurtqalilarda (baliqlar, arrifibiya, 
sudralib yuruvchilarda) katta rol o‘ynaydi. Bu organlar yashash sharoitiga 
qarab rivojlangan bo‘ladi. Suvli nafas organlari bo‘lib turli tuzilishga ega 
jabralar hisoblanadi (jabralar bilan nafas olish), havoli nafas olish organlari 
bo‘lib - kekirdak va o ‘pka (kekirdakli, o ‘pkali nafas olish) hisoblanadi. 
Barcha baliqlarda jabrali nafas olish mavjud, lekin ayrim baliqlar teri 
hamda ichaklar orqali ham nafas oladilar. Ichak naychalaridan suzish 
pufakchalari rivojlanadi va uning hujayralari kislorodni o‘ziga faol 
singdirib oladi (gazlar sekresiyasi). Masalan, cho‘rtan baliqning suzish 
pufagida 35 %, dengiz okunida 88 % gacha kislorod saqlanadi. Bundan 
tashqari, suzish pufagi harakatlami koordinasiyalashda ham ishtirok etadi.
128

---

Suv umurtqalilarida ham tashqi, ham ichki jabralar mavjud. 
Umurtqasiz hayvonlarda havoni qayta ishlovchi nafas organlari bo‘lib 
qayta o'zgargan jabralar hisoblanadi. K o‘pchilik hasharotlarda kekir- 
dakning nozik o‘simtalarining murakkab turidan tashkil topgan kekirdakli 
tizim bo‘lib, u orqali to‘qimalar kislorod bilan ta’minlanadi. Repitiliy va 
amfibiyalarda gazlar almashinuvining 2/3 qismi teri orqali va 1/3 qismi 
o ‘pka orqali (o‘pkali nafas olish) bajariladi.
Parrandalarda nafas organlari o ‘ziga xos xususiyatlarga ega, ularda 
ham reptiliylardagi singari diafragma yo‘q. Kekirdak o‘pka ichidan to ‘g ‘ri 
havo xaltalariga o'tadigan 2-ta bronxga bo‘linadi. 0 ‘pka unchalik katta 
emas va qobirg‘alar bilan aralashib ketgan. Havo o ‘pkadan undan 
o ‘tadigan bronxlar shoxlariga, bronxiolalar va havo kapillyarlari-hamda 
havo xaltalariga kelib tushadi. Uncha katta bo‘lmagan havo xaltalari -
ko‘krak va qorin bo‘shlig‘ida joylashgan. Barcha havo xaltalari o‘sim- 
talarga ega va ulaming ayrimlari oyoqlaming uzun naysimon suyaklari 
bilan tutashgan boiadi. Nafas olinganda qobirg‘alaming qismlari orasidagi 
burchaklaming ortishi hisobiga vertikal yo‘nalishdagi ko‘krak hujay- 
ralarining hajmi ortadi. Gazlar almashinuvi qon kapillyarlari bilan juda 
yaxshi ta ’minlangan o ‘pka va havo kapillyarlarda bajariladi va ular orqali 
havo nafas olish va chiqarish vaqtida ikki marta o ‘tadi (havo xaltalari va 
o‘pkaga).
Havo xaltalari - ancha katta havo rezurvuari bo‘lib o ‘chish paytida 
qushlami tanasini ushlab turish hamda tanani sovutish va uzoq muddat 
nafas olinmaganda hayotini saqlab qolinishini ta’minlydi. Suvda suzuvchi 
parrandalarga esa tana zichligini kamaytiradi, natijada parrandalar suvga 
kam botadi.
0 ‘pka orqali nafas olish. Sut emizuvchilarda va odamlarda gazlar 
almashinuvi deyarlik to ‘lig‘icha o ‘pkalar orqali bajariladi, teri va ovqat 
hazmi orqali atigi 1-2 %, lekin ayrim hayvonlarda, masalan otlarda, ish 
bajarganida 8 % gacha nafas teri orqali olinadi.
Nafas organlarining filogenetik rivojlanishi maxsus nafas olishga 
yordam beruvchi muskullami rivojlanishi bilan birgalikda kechadi, ular 
o‘z navbatida nafas olish yuzalari bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tutatishi 
natijasida havo yoki suvni doimiy almashinishini ta’min etilishini saqlab 
kelganlar.
129

---

22-rasm. Nafas y o ‘llari.
1-burunbo‘shlig‘i, 2 -o g ‘iz bo‘shlig‘i, 3-burun-xalqum, 4-hiqildoq, 
5-traxeya, 6-bronxlar, 7 -o ‘pka, 8-diafragma.
Evolyusiyaning qadimgi bosqichlarida bu almashinuv butun 
gavdaning harakatlanishi bilan bajarilgan.
Nafas olish tashqi va ichki turlarga farqlanadi.
Tashqi yoki o ‘pka orqali nafas olish - bu o ‘pka yuzasi orqali qon va 
o ‘pkada mavjud bo‘lgan havo orasida bajariladigan gazlar almashinuvidir.
Tashqi muhit bilan organizm, ya’ni qon o‘rtasida gaz almashinuvi, 
yuqorida aytilganidek, o‘pka orqali amalga oshiriladi.
0 ‘pka yaxshi taraqqiy etgan juft organ bo‘lib, ko‘krak qafasida, berk 
bo‘shliqda joylashgan. Har qaysi o ‘pka shaklan konusga o ‘xshagan bo‘lib, 
ustki qismi uchi, pastki qismi esa asosi deb ataladi. 0 ‘pka, burun va og‘iz 
bo‘shliqlari, tomoq, hiqlidoq, kekirdak va bronxlar orqali tashqi muhitga 
tutashgandir. Bronxlar diametriga qarab birinchi, ikkinchi, uchinchi tartibli 
bronxlarga boiinadi. Uchinchi tartibli bronxlar b o ‘linib, tarmoqlanib, juda 
ingichka naychalami - bronxiollami hosil qiladi. Bronxiollar havo 
pufakchalari - alveolalar bilan tugaydi (16-rasmg qarang). Binobarin, 
o ‘pka parenximasini alveolalar tashkil qiladi. Ulaming devori bir qavat 
hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, u yerda bir talay kapillyar qon 
tomirlari chirmashib, to ‘r hosil qilgan. Bu kapillyarlaming devori ham bir 
qavat endoteliy hujayralardan tashkil topgan. Shunday qilib, kapillyarlarda 
oqayotgan qon bilan alveola ichidagi havo o ‘rtasida gaz almashinuvining 
amalga oshishi uchun juda yaxshi sharoit vujudga keladi. Chunki 
alveolalardagi havo bilan kapillyarlardagi qon bu yerda bor-yo‘g ‘i
130

---

qalinligi 0,004mm keladigan hujayra qatlami bilan bir-biridan ajralgandir. 
Alveolalaming soni juda ko‘p bo‘lib, umumiy yuzasi haddan tashqari 
keng. Masalan, qo‘ylar alveolalarining umumiy yuzasi gavdasining 
yuzasidan bir necha on baravar katta bo‘lib, 50-80metr kvadratga teng 
keladi. 0 ‘pkada gaz almashinuvining nihoyatda keng vuza bo‘ylab sodir 
bo‘lishi ana shu misoldan ko‘rinib turibdi. 0 ‘pka orqali gaz almashinib 
turishi uchun unga to ‘xtovsiz ravishda havo kirishi va undan tashqariga 
to ‘xtovsiz havo chiqib turishi kerak. Buning uchun esa u doimo to‘xtovsiz 
ravishda kengayib va torayib turishi zarur. 0 ‘pkaning o ‘zida