Rajamurodov z. T., Rajabov a. I. Odam va hayvonlar fiziologiyasi

u n in g
kengayib torayib turishini ta’minlay oladigan xususiy muskulatura yo‘q. 
Ammo u ko‘krak qafasining berk bo‘shlig‘ida joylashganligi sababli, 
ko‘krak qafasi kengayganda kengayadi, torayganda esa torayadi, qisiladi. 
Shu tariqa o ‘pka ko‘krak qafasining faol faoliyatiga ergashib, passiv 
harakat qiladi. 0 ‘pkaning ko‘krak qafasi faol harakati ketidan shu tariqa 
passiv harakat qilishiga sharoit, hayvon tug‘ilishi zahotiyoq paydo bo‘ladi. 
Gap shundaki, ona qornida rivojlanish davrida bola o‘pkasi hali ishlamay 
turadi, qaburg‘alaming boshchalari umurtqalarning tegishli chuqurcha- 
lariga tushmagan, natijada ko‘krak qafasi salgina yassilashib qisilgan 
bo‘ladi, shu sababli o ‘pka ko‘krak qafasi bo‘shlig‘ini boshdan-oyoq 
to‘lg‘izib turadi. Bola bilan ona organizmi o ‘rtasida moddalar almashinuvi, 
jumladan, gaz almashinuvi platsenta orqali amalga oshadi.
Bola tug‘ilganida kindigi uzilgan zahoti bola bilan ona o ‘rtasidagi 
aloqa uziladi. Natijada bola qonida karbonat angidrid miqdori oshib ketadi 
(chunki, odatda, platsenta orqali ona organizmiga o'tkaziladigan karbonat 
angidrid kindik uzilganligi sababli endi ona organizmiga o ‘tmay, balki 
bola qonida to‘planib qoladi) va nafas markazining qo‘zg‘alishiga sabab 
bo'ladi. Oqibatda, bola dastlabki marta nafas olib, o ‘pkaga havoni suradi. 
Bu vaqtda ko‘krak qafasi kengayganligi tufayli, qaburg‘alaming 
boshchalari umurtqalarning tegishli chuqurchalariga tushadi va umrbod 
qaytib chiqmaydi. Ayni vaqtda o‘pka hajmi bilan ko‘krak qafasining ichki 
hajmi o ‘rtasidagi mutanosiblik buzilib, ko‘krak qafasining ichki hajmi 
o ‘pkaning tashqi hajmiga qaTaganda kattaroq bo‘lib qoladi. Buning o‘zi 
ko‘krak bo‘shlig‘idagi plevra pardalari oralig'idagi bosim alveolalardagi, 
atmosfera bosimidan bir muncha kamroq bo‘lib qolishiga sabab bo'ladi. 
Natijada, o ‘pkaning ko‘krak qafasi faol harakatiga ergashib, umrbod 
passiv harakat qilishiga sharoit tug‘iladi, ya’ni 
ko‘krak qafasi 
kengayganida undagi bosim alveolalardagi bosimdan pastroq bo‘lganligi 
uchun oson yoziladi, o‘pka ham tezda kengayadi, ko‘krak qafasi 
torayganda esa, o‘pka ham torayib, qisiladi. Yosh hayvonlaming ko‘krak
131

---

qafasi o‘pkasiga qaraganda tezroq o ‘sadi, bu 
esa ularning hajmi 
o ‘rtasidagi mutanosiblikning yana ham ko‘proq buzilishiga sabab b o ‘ladi, 
ko‘krak qafasining kengayib-torayib turishini ta ’minlydigan muskullaming 
doimo qo‘zg‘algan holda qolishiga ko'proq yordam beradi. 0 ‘pkaning 
ichki va sirtqi bosimlari o ‘rtasidagi tafovutning kelib chiqishiga o ‘pkaning 
elastikligi va ko‘krak qafasining kengaya olish xususiyati katta rol 
o‘ynaydi. 0 ‘pka parenximasi oralarida elastik muskul tolalar bor. Shu 
sababli odatda o‘pka m a’lum darajada torayishga intiladi. Ana shu elastik 
muskul tolachalari hosil qilgan siqilish kuchiga o‘pkaning elastiklik kuchi 
deyiladi. Buni kuzatish uchun hayvonda quyidagicha tajriba o ‘tkazsa 
bo‘ladi. Hayvonni kekirdagidan bug'ib o ‘ldirib, shu zahoti ko‘krak 
qafasini ochsak, o ‘pkasi ko‘krak qafasini tuldirib yotganini ko‘ramiz. 
So‘ngra kekirdakning bog‘langan joyini ochib yuborsak, o ‘pka o ‘z 
elastikligi tufayli siqilib, qisila boshlaydi. Natijada ichidagi havoning 
anchagina qismi chiqib ketadi. 0 ‘pkaning kengayishi uchun alveolalar 
ichidagi bosim o‘pkaning ana shu elastiklik kuchini yenga oladigan 
bo‘lishi kerak. Odatda uni yengish uchun yetarli sharoit bo‘ladi, chunki 
nafasga olinayotgan havo alveolalaming ichidan tashqariga tomon m a’lum 
bosim bilan ta’sir qiladi. Ko‘krak qafasi devorining kengayishi plevra 
parietal varag'ini visseral varag‘idan uzoqlashtirishga harakat qiladi-yu, 
ammo uzoqlashtirolmaydi. Lekin bu kuch o‘pka sirtidagi bosimning bir 
muncha pasayishiga sabab b o ‘ladi. Mana shulaming hammasi o ‘pkaning 
ko‘krak qafasi harakati ketidan ergashib kengayishi va torayishiga sharoit 
tug‘diradi.
K o‘krak bo‘shlig‘idagi bosim manfiy bo‘lib, atmosfera bosimidan 
simob ustuni hisobida 6-15mm farq qiladi. Buni quyidagicha tasaw ur 
qilish darkor. Hayvon nafas olayotgan joyda atmosfera bosimi simob 
ustuni hisobida 760 mm bo‘lsa, ko'krak bo‘shlig‘idagi bosim 745-754 
mm ga teng bo‘ladi. Bu vaqtda qabul qilinayotgan atmosfera havosi 
bosimning 6-15 mm ni tashkil qiladigan shu ortiqcha qismi o ‘pka 
parenximasini kengaytirish jarayonida uning elastikligini yengish uchun 
sarf bo‘ladi. 
Shunday qilib, kengaygan o ‘pkaning sirtiga yaqin 
alveolalardagi bosim ko‘krak bo‘shlig‘i (plevralar oralig‘i)dagi bosimga 
tenglashib qoladi, y a’ni bosimlar muvozanati vujudga keladi, ana shu 
paytda o ‘pka kengayishdan to ‘xtaydi va so‘ngra uning siqilishi nafas 
chiqarilishi boshlanadi.
Ko'krak qafasining devori teshilib, plevralar oralig‘iga havo kiritilsa 
(pnevmotoraks), ko‘krak qafasi teshilgan tomondagi o‘pka harakat qilmay
132

---

qo'yadi. Chunki bu vaqtda ko'krak bo‘shlig‘i (o'pkaning sirti)dagi bosim 
bilan alveolalardagi bosim tenglashib qoladi.
Monometmi rezina naycha orqali igna bilan ulab, ignani ko‘krak 
qafasining devoridan ko‘krak bo‘shlig‘iga kiritish yo‘li bilan plevralar 
oraligidagi bosimni o ‘lchasa bo‘ladi. Shunday qilib, tashqi nafas olishni 
amalga oshirish uchun, o ‘pkaga havo kirib va undan tashqariga chiqib 
turishi kerak. 0 ‘pkaga havo olishga, nafas olish (inspiratsiya), undan 
tashqariga havo chiqarishga esa nafas chiqarish (ekspiratsiya) deyiladi.
Nafas olish - inspiratsiya ko'krak qafasining eniga, bo‘yiga va 
balandligiga kengayishi hisobiga sodir bo‘ladi. 
Jumladan, nafas 
olinayotgan paytda qaburg‘alararo tashqi tishsimon muskullar qisqarishi 
natijasida ko‘krak qafasi eniga kengaysa, diafragmaning qorin bo‘shlig‘i 
tomon tortilib, konus shakliga o‘tishi natijasida bo‘yiga, tosh suyagining 
pastga tushishi hisobiga balandligiga tomon kengayadi. Oqibatda ko‘krak 
qafasining ketidan o ‘pka ham kengayib, uning ichidagi bosim pasayadi, 
natijada unga havo so‘rib olinadi. Havo so‘rilishi o'pkaning batamom 
kengayib, ichidagi bosim atmosfera bosimi bilan tenglashguricha davom 
etadi. Nafas olinayotganda ko‘krak qafasining eniga faol kengayishi 
tufayli ko‘krak 
bo‘shlig‘idagi bosim sezilarli darajada,masalan, yirik 
hayvonlarda (simob ustuni hisobida) 30-50 mm gacha pasayib ketadi. 
Natijada o ‘pkaning kengayishi uchun juda yaxshi imkon tug‘iladi. K o‘krak 
qafasining kengayishida ishtirok etadigan muskullarga 
(masalan, 
qaburg‘alararo tashqi tishsimon muskullar) inspirator muskullar deyiladi.
Nafas chiqarish -ekspiratsiya. Nafas olish, ya’ni havoni o ‘pkaga 
so‘rish - inspiratsiya tugashi bilanoq nafas chiqarish ekspitatsiya bosh­
lanadi. Nafas tugashi bilanoq qaburg‘alar o‘z og‘irligi va to‘g‘aylaming 
elastikligi tufayli aw algi, 
holatini egallashga intilib siqila boshlaydi. 
Qaburg‘alararo tishsimon muskullar ham qisqarib, qaburg‘alarning 
siqilishiga yordam beradi. Shuning natijasida ko‘krak qafasi va unga 
ergashib o ‘pka ham toraya boshlaydi. Bu vaqtda qorin bo‘shlig‘idagi 
organlaming bosimi tufayli, diafragma ko‘krak bo‘shlig‘i tomon egilib, 
qavariq holatga o ‘tadi. To‘sh suyagi esa, aw algi vaziyatini egallaydi, 
mana shulaming hammasi ko‘krak qafasining bo‘yiga va balandligiga 
torayishini ta’minlydi.
Shunday qilib, har tomondan ko‘krak qafasining torayishi oqibatida, 
o ‘pka ham torayib, nafas chiqariladi. Qaburg‘alaming siqilishi va shu 
tariqa ko‘krak qafasining torayishida ishtirok etadigan muskullarga 
(masalan, qaburg‘alararo ichki tishsimon muskullar) ekspirator muskullar 
deyiladi.
133

---

23-rasm. 0 ‘pka va to ‘qimalarda gaz almashinuvi
0 ‘pka alveolalarida alveola havosi bilan alveolalar devoriga 
tarmoqlanib, to‘r hosil qilgan kapillyarlardagi qon o ‘rtasida doimo 
uzluksiz ravishda gaz almashinuvi jarayoni sodir bo‘lib turadi. Ayni 
vaqtda gazlar diffuziya hodisasiga ko‘ra parsial bosim baland joydan 
parsial bosim past joyga tomon alveola va kapillyar devori orqali sizib 
o ‘tadi. Shunday qilib, gazlaming alveola havosidan qonga va aksincha, 
qondan alveola havosiga o'tishida ulaming parsial bosimi hal qiluvchi 
omil bo‘lib xizmat qiladi. Gazlar aralashmasi umumiy bosimning 
aralashmadagi m a’lum gaz ulushiga to ‘g ‘ri keladigan qismi o‘sha gazning 
parsial bosimi deyiladi. Bu bosim aralashmadagi gazning miqdoriga 
bog‘liq bo‘ladi. Masalan, barometrik bosim (simob ustuni hisobida) 760 
mm ga teng bo‘lgan joydagi atmosfera havosining tarkibidagi kislorod 
21% deb olinsa, kislorodning parsial bosimi 760 mm ga teng bosimning 
21% ini, ya’ni (simob ustuni hisobida) 159 mm tashkil qiladi. Alveola 
havosi va qondagi gazlaming miqdori va parsial bosimi kislorodni alveola 
havosidan qonga, karbonat angidridni esa qondan alveola havosiga 
o'tishini ta’minlay oladigan darajada bo‘ladi.
14-jadval.
Alveola havosi venoz va arterial qondagi gazlaming miqdori va