O'zbekiston respublik asi oliy va o'rta m axsus ta 'lim vazirligi m irzo ulug bek nom idagi o'zbekiston

biroz hikmatli so'z, maqol va qochiriq gapni
qistirib o'tish 
— Tsitseronning eng sevgan usullaridan edi.
Sezar vafolidan so'ng davlatni uning nabirasi Oktavian boshqa- 
radi. U o'z davlatini mustahkamlash maqsadida Tsetseronning Senat 
oldidagi mavqei va obro'sidan foydalanmoqchi bo'ladi. Biroq 
Tsetseron Oktavianga ishonmaydi. Tsetseronning dushmanlari yangi 
hukumdorni o'z lari tomonga oqdirib olgach, undan buvuk notiqni 
qatl etishni talab qiladilar. Shunday qilib. so'z san'atining mohir
33

---

ustasi shafqatsiz jazoga hukm etiladi. Oldin.uning o'ng qo'li qirqib 
tashlanadi, so'ngra boshi tanasidan judo qilinadi.
Tsetseronni butun insoniyat oldida Ulug'lab, obro'sini oshirgan 
narsa uning ajoyib, takrorlanmas nutqlari bo'ladi. Uyqonish davrida 
Italiya, Frantsiya va Olmoniyaning insonparvar olimlari Tsitseron- 
ning ilhombaxsh nutqlarini sevib o'rgandilar. O 'sha davrda chiroyli 
so'zlagan kishilar “Tsitseronchilar” deb atalar edi
Rimda bir qancha vaqtgacha notiqlik san'ati rivojlanishidan 
to'xtab qoldi. O rta asrlarga kelib esa notiqlikning diniy va sxolastik 
tomonlari avj olib ketdi. Din homiylari notiqlik san'atini o'z 
qo'llariga olganlaridan so'ng, uni o'zlarining maqsadlarini amalga 
oshirish uchun xizmat ettira boshladilar. Din ahllarining o'rtasida 
ham iste'dodli notiqlar bor edi. Ulardan ayniqsa Vasiliy Velikiy, 
Grigoriy Bogoslov, Ioann Zlatoust va Avreliy Avgustinlar katta 
shuhrat qozondi.
O'rta asrlarning ikkinchi yarmidan boshlab, ya'ni XI-XII asrlar- 
dan “universitet notiqligi” deb nomlangan notiqlik san'ati rivojlandi. 
Dorilfunurming tarix o'qituvchisi Yan Gus ilqor (progressiv) fikrlari 
uchun gulxanda yondirilgan. Oksford dorilfununining magistri Duns 
Skott, sxolastik falsafa o'qituvchisi parijlik Per Abelyarlar ham shu 
san'atning atoqli vakillari edi.
O'rta asming so'nggi davrlarida ko'zga ko'ringan etuk notiqlar- 
dan biri florentsiyalik monax Savonarola edi. U ilk bor cherkovni 
xristianlikning printsiplariga qaytishga chorladi. To'g'ri, Savonarola 
cherkovdan voz kechishni targ'ib qilmadi. Shunday bo'lishiga 
qaramasdan, uning maftunkor nutqlari o'z-o'zidan katalitsizmga ket- 
maket zarba bo'lib tushaveradi. Natijada notiqning cherkovdagi xiz- 
mati kun sayin oqirlasha boshladi. Ashaddiy dindorlar Savonarolani 
xuddi Yan Gus kabi ta'qib ostiga olib, turli iqvolar tarqatdilar, 
so'ngra tiriklayin gulxanda kuydirdilar.
34

---

XVI asrda burjuaziyaning tug'ilishi bilan yangi - insonparvarlik 
dunyoqarashi shak liana boshladi. Uning xarakterli xususiyatlaridan 
biri insonning kuch-quvvatiga, aql zakovatiga ishonch hamda antik 
dunyo madaniyatiga katta qiziqish uyqotish edi. Insonparvarlar xalq 
yaratgan madaniy boyliklarr.i k o z qorachiqidek saqlashni targ'ib 
qildilar. Shuning uchun ham ko'p vaqtlargacha 'uyqonish” termini 
"gumamzm” termini bilan yonma-yon turib kekli.
Shu davming ko'zga ко ririgan eu«k notiqiari sifatida Erazrn 
R o tterd am sk iy
Ulrix fon Gutten hamda katoiik cherkovining turii xil 
namoyish’ariga o'zlarimng ajoyib nutqlari bilan zarba bergan Martin 
Lyuter va Kalvinlarni sanab o'tish mumkin.
Bu davrda Olmoniyada notiqlik san'atini nmkamma! egallagan 
lurdan biri Tomas Mvuntser edi. Myuntscr dehqonlar o'rtasida sliun- 
day ajoyib nutqlar so'zlar ediki, uni tinglagan har bir dehqon yitragi- 
da yangi hayotga nisbatan кэпа umid uyqonar edi. Hatto shuning 
natijasida dehqonlar pomeshchik va feodailarga qarshi kurashga 
otlanib, qo'zg'olon ham ko'tardilar.
XIX asrda Frantsiya, Italiya, Olmoniya va Avslriyada burjua 
Jemokratik revolyutsiyasining g alabasidan ksyin notiqlik san ati 
yuksak darajada rivojlandi. Shuning uchun bu davr notiqlik san'ali­
ning gullash davri ham dcyiladi, O 'sha davr aotiqiari insonning 
mehnati va aql-/akovatini Ulug'lab, uning kelajagini astoydil himoya 
qtldilar.
S barq va M ark a/iy Osiyoda notiqlik tarixi
Notiqlik san'ati C'Pitorika”) tarixi haqida gap ketganda, jahon 
fanida notiqlik san'atinicg taraqqiyoti eramizdan oluingi 
V 
asrning 
o'rtalarida Afmada deb tat. olingan. Qadimgilarning fikricha, notiq­
lik san'atining (“Ritorika”ning) as) vatani Sitsiliya oroli bo'lgan. 
Notiqlik san'atining asoschilari deb .«itsiliyalik Korak hamda Tisiyni

---

tan olganlar. Biroq, ulardan bizgacha deyarli hech narsa qolmagan. 
Ular hayoti va ijodi to'g'risida fan olamida birozgina iz qolgani 
aytiladi. Keyinchalik ularga vatandosh bo'lgan sofist Gorgiy (483- 
376) hamda Lisiy (459-380) lami notiqlik san'atining (Ritorikaning) 
Ulug' namoyandalari sifatida Ulug' laganlar. So'ngra bu fan 
taraqqiyotida Aristotel, Demosfen, Tsitseronlaming ijodi yanada 
yorqin o'rin egal lagan.
Umuman notiqlik san'atining (“Ritorika”ning) fan sifatida tug'i- 
lishi, shakllanishi va taraqqiyoti zaminida Gretsiya va Rimda notiq­
lik maktablarining faoliyat boshlagani to'g'ri. Biroq, Markaziy Osiyo 
va Sharqda, aniqroqi Turon zaminda joylashgan xalqlarning, jumla­
dan o'zbeklaming ham notiqlik san'ati tarixi manbalari eramizdan 
oldingi VIT asrlarga borib taqalishi ham adabiy va tarixiy manbalar- 
dan ma'lum bo'lmoqda. Yodingizda bo'lsa Qadimgi (‘'Ritorika") 
Notiqlik san'atining taraqqiyoti zaminida badiiy adabiyot janrlari- 
ning paydo bo'lganligi antik adabiyot tarixidan ma'lum. Ya'ni, avval 
nutqning paydo bo'lishi, nutq matnlarining yozilishi, (logograflar 
tomonidan) ulaming to'planishi, tantanali nutqlarda badiiy tasvirlar- 
ning yoritilishi natijasida badiiy adabiyotning doston, roman, drama 
kabi janrlari shakllanib taraqqiyot yo'lini tutganligi xususida gap 
bormoqda.
Madomiki, shunday ekan, miloddan oldingi VII asrlarda yaratil- 
gan xalqimizning qadimiy adabiy va madaniy merosi sanalmish sof 
turkiy tilda bitilgan “Alp E r