Jahon tarixi

Sen-Sim on. 
tadbirkorlik, teng im koniyatlar qaror
144

---

topishi lozimligini; huquqiy davlat g‘oyasi, fuqarolarning 
qonun oldida tengligi, bag‘rikenglik va ozchilik huquqlarining 
himoyalanishi zararligini; asosiy huquq va erkinliklar (vijdon, 
so‘z, yig‘ilishlar, turli uyushmalar va partiyalar tuzish) va 
umumiy saylov huquqi joriy etilishini o‘z g‘oyalarining zarariy 
sharti deb qarardilar. Liberalizm hokimiyat tepasida turgan 
sanoat buijuaziyasining g‘oyasi sifatida paydo bo‘ldi. Uning 
rivojlanishiga ingliz Jon Lokk va fransuz Shari Moteskelar 
katta hissa qo‘shdi. XIX asr o‘rtalariga kelib G ‘arbning ilg‘or 
mamlakatlarida hukmron dunyoqarash bo‘lib olgan liberalizm 
mutlaq monarxiyaga qarshi faol kurash olib bordi.
Sotsializm.
M ehnatkashlar erkinligi 
uchun kurashning dastlabki davridagi 
achchiq tajriba yangi — sotsialistik va 
kom m unistik nazariyalarning paydo 
bo‘lishiga olib keldi. Sotsializm faqatgina 
eski tartib larn i y o ‘q qilish zarurligi 
haqida emas, insonlarning to ‘liq ijtimoiy 
tengligi mavjud bo‘lgan yangi jamiyatni 
qurish haqidagi ta’limot ham edi. XIX 
asrning birinchi yarmidagi sotsialistlar 
yangi jam iyatni ishlab chiqaruvchilar 
jamoalarining ittifoqi sifatida tasvirlaydi.
Ularning g‘oyasi fanda utopik sotsializm no mini olgan. Utopik 
sotsializmning yirik namoyandalari fransiyalik Sen-Simon va 
Shari Fure hamda buyuk britaniyalik Robert Ouen pul hukm- 
ronligi, ikkiyuzlamachilik hamda aldovga asoslangan jamiyat 
o‘rniga kishilar mehnatkash va ekspluatatorlarga ajratilmay- 
digan yangi jamiyat qurish loyihasini taklif qildilar. Ular 
g‘oyasining reallikdan uzoq bodganligi uchun utopik sotsia­
lizm, ta ’limot tarafdorlari esa utopik sotsialistlar nomini oldi.
XIX asr o ‘rtalarida mavjud sotsialistik g‘oyalar o ‘rniga 
germaniyalik K. Marks va F. Engelslar ishlab chiqqan kom­
munistik jamiyat qurish haqidagi yangi ta ’limot vujudga keldi 
va u marksizm no mini oldi. Kommunistik g‘oya tarafdorlarini 
kapitalizmdan sinfsiz jamiyatga o‘tish imkoniyatiga ishonch 
birlashtirib turardi. Kommunistlar jamiyatning barcha a’zo- 
larini mehnatkashlarga aylantirish, jamiyat boyliklarini teng 
taqsimlash insoniy ehtiyojlarning qondirilishini ta ’minlaydi, 
deb o ‘ylardilar.
R. O uen.
10 - Jahon tarixi
145

---

Marksizmning paydo bo‘lishi Yevropaning bir qator mam- 
lakatlarida ishchilar harakatining o‘sishi, ayniqsa, Fransiyadagi 
inqilobiy voqealar bilan bog‘liq edi. Marks va Engels ka- 
pitalizm o ‘z rivojlanishida mehnat bilan kapital o ‘rtasida 
kelishib b o ‘lmaydigan qarama-qarshilik tug‘dirishiga isho- 
nardi. Marks kapitalizm taraqqiyoti sinfiy ziddiyatning 
o‘sishiga olib kelishini ham aytib o‘tgandi. Uning fikricha, 
kam sonli kapitalistlar bilan borgan sari ko‘payib boradigan, 
juda og‘ir hayot kechiradigan va hech qanday xususiy mulkka 
ega bodmagan ko‘p sonli ishchilar — proletariat o‘rtasidagi 
ziddiyat to ‘xtovsiz keskinlashib boradi va kom m unistik 
inqilobga olib keladi. Ammo kapitalizm rivojlanishining keyingi 
bosqichi Marksning ushbu fikrini tasdiqlamadi.