Jahon tarixi

M . V. Lomonosov.
148

---

Matematikaning muvaffaqiyatlari, Nyuton kashfiyotlari va 
teleskopning takomillashtirilishi XIX asrda astronomiyaning 
rivojlanishi uchun katta turtki bo‘ldi. Ilgari m a’lum boMmagan 
minglab yulduzlar kashf etildi.
1846-yilda osmonni teleskop orqali kuzatish yordamida 
Neptun sayyorasi kashf etildi. Quyosh va Oy tutilishlarining 
muddatlarini aniqroq hisoblab chiqish va oldindan aytib berish 
ham ilm-fan qudratining yaqqol dalili bo ‘ldi. Ilgari Quyosh 
va Oy tutilishi xurofotchilarni dahshatga solar edi. Astro- 
nom iya m a ’lu m o tlarid an kalen d ar (taqvim ), geografik 
xaritalar tuzishda, dengiz kema qatnovida foydalanildi. 
Astronomiya odamlarning dunyoqarashiga ham katta ta ’sir 
ko‘rsatdi.
1842-yilda ingliz fizigi D. Joul va nemis fizigi Y. Mayer 
tajribalar yo‘li bilan energiyaning saqlanish qonunini asos- 
lab berdilar. Kimyoviy elem entlar atom og‘irligining ortib 
borishi tartibida joylashtirilsa, ularning xossalari davriy 
tarzda tak ro rlan ish i aniqlandi. Shu qonunga asoslanib 
buyuk rus olimi D .I. Mendeleyev 1869-yilda elementlarning 
davriy tizim ini yaratdi.
Transport va aloqa. 
XIX asr transport sohasida temir yo‘l 
va bug‘ m ashinalari asri b o ‘lib qoldi. 1840-yilda jahon 
mamlakatlarida barcha tcmiryo‘1 laming uzunligi 7700 km ga 
teng. Uning katta qismi Buyuk Britaniya va AQSH hissasiga 
to ‘g‘ri kelardi. XIX asrning 40-yillaridan temiryo‘1 qurilishi 
Germaniya va Fransiyada ham boshlandi. 1870-yilga kelib 
jami 200 ming km temiryo‘l qurilgan edi.
XIX 
asrn in g 20- y illa rid a n b u g ‘ 
mashinalari bilan harakatga keltiriladigan 
g‘ildirakli daryo paroxodlaridan keng 
foydalanila boshlandi. Keyinroq, 30- 
yillarning oxirlaridan g‘ildirakli paro- 
x o d la r o k ean o rq a li H in d is to n va 
Amerikaga qatnay boshladi. Bora-bora 
g‘ildiraklar o‘rnini eshkak vintlar egalladi.
50—60-yillarda G ‘arb m am lakatlarida 
yelkanli dengiz floti o‘z o‘rnini paro- 
xodlarga bo‘shatib bera boshladi. Aloqa 
vositalari ham takomillashtirildi. Elektr 
simli telegraf kashf etildi.