K arim a q osim ova

(ch, j ),
c h u q u r til orqa 
(q, g ‘, x),
b o 'g 'iz tovushi 
(h)
artikulatsiyasini ko'rsatish qiyin. A m m o 
bunday tovushlarning hosil bo'lishini tushuntirish uchun o 'qituvchi, 
o 'quvchilar diqqatini jalb qilgan h o lda, tovushni talaffuz qilib 
ko'rsatadi, so 'ngra o 'quv ch ilar talaffuz qiladilar. Bunday usulni bir 
necha bor takrorlagan m a ’qul.
Diksiya ustida ishlash 
o'q u v chilar n utqini tushunarli, sof, tiniq, 
jarangd or bo'lishiga erishishdir. U savod o'rg atish uchun ham , ifodali 
o 'qish, orfoepik va orfografik m alakani, xushovozlik ko'nikm asini 
o'stirish uchun ham ju da m uhim dir. Yaxshi diksiya tovush hosil qi-

---

luvchi apparatning egiluvchanligiga bog'liq, shuning uch u n diksiyani 
o'stirish m ashqlari tovush hosil qiluvchi apparatning egiluvchanligini 
oshirishga qaratiladi.
Diksiya ustida ishlashda quyidagicha m ashq tu rlarid an foydala­
nish m um kin:
1. Baland talaffuzni m ashq qilish: M asalan, 
sara-sh ira-sara-sh ira
kabi so'zlarni ovozni to qichqiriqqacha balandlatib, so'ngra esa ovozni 
to shivirlashgacha pasaytirib talaffuz qilish.
2. Talaffuz tem pini m ashq qilish. Shu 
sara-sh ira
kabi so'zlarni 
sekin talaffuz qilib, tem pni asta tezlashtira borish.
3. Ayrim undosh tovushlam i, ayniqsa, o 'q u v chilar qiyinchilik bilan 
yoki n o to 'g 'ri talaffuz qiladigan so'zlarn i qayta talaffuz qilish mashqi.
4. M urakkab tovush birikm alarini talaffuz qilishni m ashq qilish. 
Buning u c h u n tez aytishlardan foydalaniladi. Misol: 
Qishda kishmish
pishmasmish, pishsa kishmish gishmasmish.
Bolalarni so'zlayotganda to 'g 'ri nafas olishga, tovushlam i to 'g 'ri 
talaffuz qilishga o'rgatish zarur. B a’zi to rtin cho q bolalar tovushni 
talaffuz qilishga uyaladilar. Bunday vaqtda tovushni, so'zni xor bilan 
talaffuz qildirish, xor bilan o'qitish, tez aytishlarni xor bilan ayttirish 
foydalidir.
Savod o'rgatish davrida o'quvchilar nutqini o‘stirish
B oshlang'ich t a ’lim ning asosiy vazifalaridan biri o'quvchilar 
nutqini o'stirishdir. N u tq o'stirish u c h yo'nalishda: so 'z ustida ishlash, 
so 'z birikmasi va gap ustida ishlash, bog'lanishli nutq ustida ishlash 
orqali am alga oshirilishi m etodik adabiyotlarda qayd etilgan.
Savod o'rgatish darslarida ham yuqoridagi u c h y o'nalish bo'y icha 
ish olib boriladi. O na tilidan olib boriladigan ishlam ing ham m asi, shu 
jum ladan savod o'rgatish ham o'q u vch ilar nutqi va tafakkurini o'stirish 
bilan bog'liq holda uyushtiriladi. Savod o'rg atish davridagi ishlam ing 
miqyosi keng bo'lib, ekskursiyalar, bolalam ing kuzatishlari, predm et 
va sujetli rasm yuzasidan suhbat va shu kabilar bilan bog'lanadi. Bu 
davrda o 'q u v ch ilar nutqini o'stirishning vazifalari quyidagilardan 
iborat:
1) o'q u v chilar nutqidagi kam chiliklam i to 'g'rilash;
2) ularning ta sa w u r va tu shuncha doirasini kengaytirish bilan 
bog'liq holda lug'atini boyitish;

---

3) o 'q u v c h ila r nutqidagi ayrim s o 'z la m in g m a ’nosiga aniqlik
kiritish;
4) gap va u c h -to 'rt gapli kichik „hikoya" (bog'lanishli nutq)n i 
og'zaki to 'g 'ri tuzish ko'nikm asini o'stirish.
B olalar bu davrda, birinchidan, kiyim -kechak, ish qurollari, 
m evalar kabi p redm etlar bilan tanishish yordam ida so 'z n i ongli ish­
latishga; ikkinchidan, turli sodda yig'iq gap