5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu İstanbul 2011 BİTKİlerle tedavi sempozyumu düzenleme Kurulu

SİVAS YÖRESİNDE YEREL BİTKİLERDEN YAPILAN İLAÇLAR
Müjgân Üçer
Eczacı, Araştırmacı-Yazar
Selçuk Ecza Deposu Sivas Şubesi Mesul Müdürü
Halkın hastalık hakkında görüş ve düşünceleri, kullandığı ilaç ve uygulamalarla ilgi-
lenen halk hekimliği zengin folklorik malzemelere sahiptir. Eski çağlardan bu yana 
halk bitkileri tedavide kullanmış, bitkilerle tedavi önemini korumuştur. Vücuttaki bi-
yokimyasal olaylar bilinmese de şifalı bitkiler panzehir gibi keşfedilerek tedavide kul-
lanılmıştır. Son yıllarda bitkilerle tedavi konusu daha fazla ilgi görmektedir.
Zengin bir floraya sahip ülkemizin tıbbi bitkileri bilgi tarihî kaynaklarda da rastla-
nır. Halkın sağlığa verdiği önem, tıbbi bitkilerle tedavi ve ilgili sözlü kültür gelenek-
sel halk hekimliği konularındandır. İlâç yapımında en çok bitkileri kullanan halk he-
kimliği bilgi ve uygulamalarından modern tıpta yararlanır.
Bitkilerle tedavi bilgi ve özen gerektirir. Birden çok etkisi olan bitkisel ürünlerin, 
gıda, baharat, boyar madde ve ilaç olarak kullanımları önemlidir.
1
“Hasta olmadan 
önce hekimi çağır” atasözü koruyucu hekimlik hakkında, inanç ve sözlü gelenekte 
yaşayan evrensel bir ifadedir. “Her otun bir şifası vardır”, “Yemekleriniz ilaçlarınız, 
ilaçlarınız yemekleriniz olsun” sözleri de bitkilerin hastalıklardan koruyucu ve iyileş-
tirici etkilerini belirtmekte kullanılır. Halkımız, baharda, ebegümeci, evelik, yemlik, 
guşguş, madımak, ısırgan, gelinparmağı vb. bitkilerle şifalı yemekler yapar.
Lokman Hekim hakkındaki “bitkiler ve şifalarına dair” efsane ve yine Lokman 
Hekim’e atfedilen “beslenme ve sağlığa” dair “Ağartı (süt-yoğurt ve bunlardan elde 
edilen gıdalar) ve göğerti (sebze, yeşil bitki) yerim, Lokman’dan bana ne?”
2
sözü halk 
hekimliğinde halk bilgeliği bakımından ayrı önemdedir. Halk özellikle yöresinde ye-
tişen bitkileri iyi tanır ve tedavide kullanır. Sözlü gelenekte bilgi insan hafızasında 
saklanır, hem bilinen tıbbi droglar hem de ilaç olarak kullanılan bitkilerle yapılan te-
1
Turhan Baytop, Türkiye’de Bitkilerle Tedavi, İstanbul, 1984, s. 7.
2
Sivas yöresinde söylenen bir atasözüdür. Şifalı bitkiler taraftarı olarak sağlık ve tabiat bilimleri konu-
sunda çalışmış olan Paraselsus (1493-1541) “Tüm çalılıklar, otlaklar ve dağlar, tepeler birer eczanedir.” 
sözüyle önemli bir tespitte bulunmuştur. Bkz. Kadircan Keskinboğa, “Doğal Eczaneler, Çayırlar”, Bilim 
ve Teknik
,
S. 179, Ankara, 1982, s. 1.

---

30
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
daviler tıp tarihinin yaşayan uygulamalarıdır.
Türkiye’nin yüz ölçümü büyüklüğü açısından ikinci, yerleşim birimi sayısı açısından 
birinci şehri Sivas’ta, yaklaşık 430 endemik tür olup bitki çeşitliliği ve endemik bitki-
ler açısından önemlidir. Yapılan çalışmalarda bulunan yeni türlerle bu sayı artmakta-
dır. Sivas Hafik ilçesi Karayün-Celalli arasında Aşkın Akpulat tarafından yerli bir sü-
sen türü (
İris 
sp.) bulunmuş ve bitkiye 
Iris celikii
Akpulat & K. I. Chr. adı verilmiştir.
3
Bu çalışmada Sivas yöresindeki tıbbi bitkilerin kullanımları üzerinde yapmış olduğu-
muz araştırma ve derlemelere yer verilecektir.
4
Alıç
Alıç ağacının olgun meyveleri, bir sonbahar yemişi olduğu gibi halk hekimliğin-
de de kullanılır. Bilimsel adı 
Crataegus monogyna
Jacq. olan türe Zara’da keçi alıcı, 
Divriği’de sürsülük, Gemerek’te yemşen adı verilmektedir. Küçük kırmızı meyve-
li bu alıç türünün çiçekleri kalp çarpıntısında suda kaynatılarak içilir. Alıç ağacının 
yaprak ve ince dalları da suda kaynatılarak şeker hastalığında aç karna içilir.
5
Suda 
kaynatılmış alıç yaprağından yapılan çay ses tellerini açmak için de içilir.
Sivas Zara yöresinde, Koyun alıcı olarak bilinen tür; 
Crataegus szovitsii
Pojark., ça-
kır alıcı / godon alıcı olarak bilinen tür; 
Crataegus tanacetifolia
(Lam.)Pers., Zara’da 
it alıcı, Gemerek’te kırmızı alıç denilen tür; 
Crataegus orientalis 
Pall. ex M. Bieb
. 
ola-
rak tanımlanmıştır.
Alıç bitkisinin sinir sistemini yatıştırıcı, spazm giderici, kalp atış hızını yavaşlatı-
cı, tansiyon düşürücü ve müdrir ile kabızlık etkileri literatürde kayıtlıdır.
6
Alıcın, 
Avrupa’da tıbbi preparatları ilaç olarak kullanılır.
7
3
Sibel Akpulat, “Sivas İlinde Yeni Bitki Türü”, Bilimse (Sivas Fen Lisesi Dergisi), Sayı:1, Mayıs 2008, 
Sivas, s. 13.
4
Sivas’ta göreve başladığım 1963 yılından beri hocalarım Prof. Dr. Turhan Baytop ve Prof. Dr. Asuman 
Baytop’a, yöremizin bitkilerinden gönderdiğim örnekler, hocalarım tarafından teşhis ve tayin edilmiş-
tir. Bu vesile ile kendilerine, tekrar minnet ve şükranlarımı sunuyorum.
5
Müjgân Üçer, “Halk Kültürümüzde Alıç”, Kızılırmak Dergisi, S. 7, Sivas, 1991, s. 34; Müjgân Üçer-
Fatma Pekşen, Aslan Burcu’ndan
 
Yükselen Selçuklu Kartalı, Divriği, 2010, Sivas, s. 408. 
6
Turhan Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara, 1994, s. 29.
7
Bir örnek verilirse: Antihypertonicum S Schuck, (Nürnberg 1) adlı ilâcın terkibinde alıç ve diğer bit-
kisel kaynaklı maddeler şöyle kaydedilmiştir:
1 Drajede: Extr. Folia Betulae (aquos.sicc.6:1) 20 mg, Extr. Herba Crataegi sicc.(1.6 % Flavonoide) 20 
mg, Extr. Fructus Crataegi (spir. sicc 2,5:1) 20 mg, Extr.Herba Visci albi (aquos.sicc.6:1) 25 mg, Extr. 
Folia Oleae europaeae (spir. sicc 5,5:1) 30 Extr. Folia Rhododendri (spir. sicc 3:1) 12,5 mg, Rutocid 

---

31
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
Çakşur
Sivas-İmranlı yöresinde yetişen, Apiaceae türü, çakşur adıyla bilinen bitkinin bilim-
sel adı 
Prangos platychlaena
Boiss. ex Tchihat.
8
’dır. Taze sürgünleri yörede sebze ola-
rak yenen çakşurun kökünde meydana gelen gummi-resina dahilen vermifüj olarak 
kullanılır. Ayrıca gummi-resina, hayvanların yaralarında oluşan parazitleri öldürmek 
için toz halinde yaralara serpilerek de kullanılır.
9
Gummi-resinanın muhtevasında 
Oxypeucedanin, Heraklin, n-Butylbergaptol, İmperatorin, İsoimperatorin, Prange-
nin, Bergaptol, 8-Acetyloxypeucedanin olup, antibakteriyel ve antifungal aktiviteleri 
üzerinde yapılmış araştırmada etkileri gösterilmiştir.
10
Uyuz hastalığında çakşur kökleri yakılır, bitkinin külleri bütün vücuda sürülür.
11
Karamuk
Sivas yöresinde ilaç olarak kullanılan, meyvelerinden hoşaf, reçel ve karaş adlı tatlı-
sı yapılan yabani bir çalı olan karamuk bitkisi halkın halay, türkü ve manilerinde de 
geçer.
12
Bilimsel adı 
Berberis crataegina
DC. olan karamuk, diğer yörelerde diken üzümü, ek-
şimen, kadıntuzluğu, garamık gibi adlarla anılır. İki metreye kadar uzayabilen, çok 
yıllık, dikenli, sarıçiçekli, olgunlaşmış meyveleri siyah çalı türü bitkidir.
Sivas yöresindeki incelemelerimizde köklerin kaynatıldığı (%2’lik dekoksiyon) sarı 
renkli acı suyun şeker hastalığında, böbrek sancılarında, kum dökmede ve sarılıkta 
sabahları kahvaltıdan önce bir çay bardağı içildiği tespit edilmiştir. Karamuk kökleri 
yakılarak elde edilen külün tuzsuz tereyağına katılmasıyla yapılan merhemin her tür-
lü yarayı iyileştirdiği söylenir.
Veteriner halk hekimliğinde, kuzuların bohça hastalığı ve parazitler ile koyunlarda 
10 mg, Proxophyllin 40 mg.
8
1991 yılında, göndermiş olduğum bitki örneği, hocalarım Prof. Dr. Turhan Baytop ve Prof. Dr. Asu-
man Baytop tarafından teşhis edilmiştir. (1991) Bkz. Turhan Baytop, Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, An-
kara, 1994, s. 64.
9
Sivas’ta Halk Hekimliğinde Kullanılan Çakşur Bitkisi Üzerine, Erciyes, Kayseri, 1991, S:163, s.28.
10
A.Ulubelen, G.Topçu, N.Tan, S.Ölçal, C. Johansson, M.Üçer, H.Birman, Ş.Tamer, “Biological acti-
vities of a Turkish medicinal plant, Prangos platychlaena”, Journal of Ethnopharmacology 45 (1995) 
193-197.
11
Hasan Hüseyin Polat, Sivas Ulaş Bölgesinde Halk Hekimliği Uygulamaları, Sivas, 1995, s. 39.
12
Müjgân Üçer, “Karamuk”, Türk Folkloru Araştırmaları Yıllığı, Ankara, 1976, s. 298-304. (Karamuk 
köklerinin kaynatıldığı su Şarkışla yöremizde yünü sarı renge boyamada kullanılır.) 

---

32
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
“kızılkurt” denilen parazite karşı karamuk kökleri incir suyu ile kaynatılarak suyu içi-
rilir. Karamuk köklerinin kaynatıldığı su koyunların kuyruk yaralarında oluşan para-
zitleri öldürmek için haricen de kullanılır.
Literatürde, karamuk köklerinde bulunan maddelerin, ateş düşürücü, şark çıbanına 
etkili olduğu, bakterilerin üremesini önlediği ve safra akıttığı yazılıdır. Bitkinin kökle-
rinde berberin, palmatin, jatrorisin ve magnoflorin adlı alkaloidler bulunmaktadır.
13