THE 3 rd INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCES OF STUDENTS AND YOUNG RESEARCHERS dedicated to the 99
th
anniversary of the National Leader of Azerbaijan Heydar Aliyev
150
HELİKOPTER PƏRİNİN QƏRARLAŞMAYAN RƏQSLƏRİNİN SİSTEMLİ ANALİZİ VƏ ARADAN QALDIRILMASI ÜÇÜN HİSSƏLƏRİNİ MODELLƏŞDİRMƏ Muraz Həsənov Milli Aviasiya Akademiyas ı Bak ı , Az ə rbaycan muraz_806@mail.ru Elmi rəhbər: f.r.e.d., professor İlyasov Musa Açar sözl ə r: Q ə rarla ş mayan rəqslər
; R ə qsl ə rin analizi; Helikopter da ş ı y ı c ı vintin ftulkas ı n ı n modell əş dirilm ə si; R ə qsl ə rin hesablanmas ı . Helikopterin şaquli qalxma və oturma, havada hərəkətsiz asılma, müx-
təlif istiqamətlərdə hərəkət etmə qabiliyyəti onun fərqləndirici xüsusiyyətidir
və bu bir və ya bir neçə hava vinti ilə (daşıyıcı vintlə) yaradılır. Helikopterin
ayrı-ayrı hissələrində eləcədə bütövlükdə helikopterdə bir neçə yüz müxtəlif
rəqslər var. Daşıyıcı vintin pərlərinə aeroelastik rəqslər təsir edir hansı ki,
mütəmadi yüklənmələrin təsiri altında məcburi rəqslər rezonans növü kimi
əmələ gələn, eləcə də “flatter” tipli qeyri-sabit dinamik dayanıqsızlıq altında
öz-özünə həyəcanlanan rəqslərdir. Belə bir sistemin sürətli dəyişən hərəkət-
lərdə dinamikasının təhlili çox çətin riyazi və hesablama məsələsidir çünki
məsələn çox pərli helikopterin rotoru burulğanlı hava axınının təsiri altında
mümkün qopmalarla eləcə də, pərlərə aerodinamik qarşılıqlı təsirlər olan hal-
da fırlanmanı həyata keçirir. Ancaq bu sistemin hissələrinin riyazi modelinin
dinamikasını tərtib etmək rahatdır belə ki, onları ayrı ayrı komponentlərə
bölməklə etmək olar. Aparıcı vintin pərləri elastikdirlər və qeyri-stasionar
(qərarlaşmayan) yükləmələr zamanı aparıcı vintin ftulkasının hissələri (pərin
birləşmə hissəsi) böyük elastik deformasiyalara və gərginliyə məruz qala
bilərlər. Bu xüsusi hallarda, fövqəladə vəziyyətlərdə ola bilər (qəfil manevr-
lərdə, kobud enişlərdə və s.). Belə məsələləri problemləri hesablamaq və ya
həll etmək üçün verilmiş qeyri-stasionar hərəkətlər və aparıcı vintə verilən
böyük qurulma bucağı bilməklə, fırlanan pərlərin dinamikasının qeyri-xətti
tənliklərindən istifadə etməklə həll etmək olar.
Ümümiyyətlə rəqslər yəni rəqsi hərəkətlər üç əsas parametrlə xarakte-
rizə olunur: dövri, tezlik, amplituda ilə. Növləri isə baş vermə təbiətinə görə
rəqslər məcburi, təbii(özünün) və öz-özünə həyəcanladıran olurlar. Rəqslərin
amplitudunun dəyişikliyin xarakterinə görədə iki növə bölmək olar, bunlar
sönənlər və artanlardır. Helikopterdə məcburi rəqslərə səbəb olan həyəcan-
verici qüvvələr üçün çoxlu mənbələr var. Bu mənbələrə daxildir: əsas yəni
aparıcı vint və quyruq vinti, güc qurğuları, redurktor və ötürücü valı. Bu mən-
bələrin hər biri müəyyən tezlikdə həyəcanverici qüvvələr yaradır. Aparıcı
vintdə həyəcanverici qüvvələrin ən aşağı tezliyinə malikdir. Aparıcı vintdə