«moliyaviy tahlil» kafedrasi ergasheva Nargiza Raimjon qizi

2.2. Auditorlik dalillarini olish bilan bog'liq milliy standartlar 
Auditorlik dalillarini olish bilan bog'liq milliy standartlarga 50-son,
55-son va 13-sonli auditorlik milliy standartlari misol bo’la oladi. Shulardan 
50-son auditorlik milliy standarti haqida ma’lumot eltirib o’tsam. Ushbu 
Auditorlik faoliyatining milliy standarti «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi 
O’zbe iston Respublikasi qonunining 21-moddasi , O’zbe iston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli «Auditorlik 
faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish 
to’g’risida»gi qarorining 3-bandiga asosan ishlab chiqilgan va u O’zbe iston 
Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy tartibga solish elementi bo’lib 

---

37 
hisoblanadi. Ushbu standartning maqsadi auditorlik tekshiruvi paytida 
olinadigan auditorlik dalillarining miqdoriga, sifatiga, shuningdek, auditorlik 
dalillarini olish maqsadida bajariladigan amallarga nisbatan talablarni 
belgilashdan iborat. Standartning talablari auditorli te shiruvini o’tkazishda 
barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi. Auditorlik dalillari - 
auditorli tash iloti tomonidan auditorli te shiruvi vaqtida yig’ilgan va 
auditorlik hulosasini asoslovchi ma'lumotlardir. 
Auditorlik dalillarini olishda moliyaviy hisobotning asosi bo’lgan 
boshlang’ich hu atlar va buhgalterli yozuvlari, shuningde boshqa 
manbalardan olingan tasdiqlovchi ma'lumotlardan foydalaniladi. Auditorlik 
dalillari yetarli va mos bo’lishi era . Auditorli dalillari, agarda hu atlar va 
aktivlar, hususiy kapital va majburiyatlarning haqiqiy holati bilan 
tasdiqlanganda, ishonchli hisoblanadi. 
Auditorlik tashkiloti auditorlik dalillarining ishonchliligini baholashda 
quyidagi umumiy qoidalarga amal qilishi zarur: 

tashqi manbalardan olingan auditorlik dalillari (masalan, uchinchi 
shaxsdan 
olingan 
tasdiq) 
ich i 
manbalardan 
olingandan 
o’ra 
ishonchliroqhisoblanadi; 

agar buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning mavjud tizimi samarali 
ishlasa, ichki manbalardan olingan auditorlik dalillari ishonchli hisoblanadi; 

auditorlik tash iloti tomonidan bevosita yig’ilgan auditorli dalillari 
xo’ ali yurituvchi subye tdan olingan auditorli dalillaridan o’ra 
ishonchliroq hisoblanadi; 

yozma ravishda olingan auditorli dalillari og’za i berilgan dalillardan 
o’ra ishonchliroq hisoblanadi. 
Turli manbalardan yig’ilgan auditorlik dalillari bir-biriga zid bo’lmasa, 
ishonchli hisoblanadi. 
Agar bitta manbadan olingan auditorlik dalillari ketma- etli da bo’lmasa 
yoki turli manbalardan olingan auditorlik dalillari bir-biriga zid bo’lsa, 

---

38 
auditorli tash iloti qo’shimcha, aniq dalillar olish im onini beruvchi amallarni 
bajarishi zarur. 
Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobot to’g’risida fi r bildirish 
uchun yetarli dalillar ololmayotgan bo’lsa, u holda auditorli hulosasini 
tuzishdan bosh tortishi era . Xo’ ali yurituvchi subyekt (buyurtmachi) 
auditorlik tashkilotining auditorlik dalillarini olishi uchun zarur bo’lgan 
amallarni ba arishiga to’siq bo’luvchi hara at yo i hara atsizli qilishga haqli 
emas. Xo’ ali yurituvchi subyekt vakillari yoki uchinchi shaxslar auditorlik 
tash ilotining auditorli dalillarini olish maqsadida amallar ba arishiga to’siq 
bo’luvchi hara atlarni yo i hara atsizli larni amalga oshirgan hollarda 
auditorli tash iloti auditorli te shiruvini o’t azishdan bosh tortishga haqli. 
Auditorlik dalillarini ho'jalik yurituvchi sub'ektning ichki nazorat tizimini 
testdan o'tkazish va mohiyati bo'yicha tekshirish amallarini o'tkazish yo'llari 
bilan olish mumkin. Ichki nazorat tizimining testlari auditorlik tashkiloti 
tomonidan ho'jalik yurituvchi sub'ektning buhgalteriya hisobi va ichki nazorat 
tizimining holatini baholash uchun auditorlik dalillarini olish maqsadida 
bajariladigan amallarni ifodalaydi. 
Mohiyati bo'yicha tekshirish amallari auditorlik tashkilotining moliyaviy 
hisobotda hato-kamchiliklar mavjud yoki mavjud emasligini aniqlash uchun 
auditorlik dalillari olish maqsadida bajaradigan amallarni ifodalaydi. 
Mohiyati bo'yicha tekshirish amallarini bajarishda quyidagi savollar 
o'rganib chiqiladi: 

hisobot davri yakunlangan sanada majburiyatlar va aktivlarning 
mavjudligi; 

moliyaviy hisobotda aktivlar, majburiyatlar, ho'jalik operastiyalari 
va hodisalarning to'liq aks ettirilishi; 

aktivlar va majburiyatlarning mos qiymatlarda aks ettirilishi; 

moliyaviy hisobotda ho'jalik operastiyalari va hodisalarning aniq 
summalarini aks ettirish; 

daromad va harajatlarni tegishli davrlarda aks ettirish. 

---

39 
Shu qatorda 55-son auditorlik milliy standarti ham bor. Bu O’zbe iston 
Respublikasi Auditorlik faoliyati milliy standarti O’zbe iston Respublikasining 
«Auditorli faoliyati to’g’risida»gi qonunining 21-moddasi, O’zbe iston 
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi «Auditorlik 
faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish 
to’g’risida»gi 365-sonli qarorining 3-bandiga asosan ishlab chiqilgan va 
O’zbe iston Respublikasida auditorlik faoliyatining me'yoriy tartibga soluvchi 
elementi hisoblanadi. Bu standartning maqsadi o’zaro bog’liq shaxslar bilan 
bog’liq bitimlarni aniqlash maqsadlarida auditorlik tashkiloti tomonidan 
bajariladigan auditorlik taomillarni aniqlash hisoblanadi. Mazkur standartning 
talablari auditorli te shirishlarini o’t azishda barcha auditorli tash ilotlari 
uchun majburiy hisoblanadi. Ushbu standart maqsadlarida o’zaro bog’liq 
shaxslar deb bitim tuzilayotganda o’zaro bog’liq bo’lgan shaxslar (manfaatdor 
bo’lganlar) tan olinadi. Shaxslarning o’zaro bog’liqligi (manfaatdorligi) 
qonunchilik bilan belgilanadi. 
O’zaro bog’liq shaxslar o’rtasidagi bitim - bu o’zaro bog’liq shaxslar 
o’rtasida ushbu o’t azish uchun haq olinadimi yo’qmi qat'i nazar, vositalarni 
yo i ma buriyatlarni o’t azishdir. 
O’zaro bog’liq shaxslar o’rtasidagi bitimlar ilo i boricha mu ammal 
o’rganib chiqilishi era , chun i ular o’pchili holatlarda moliyaviy hisobotni 
buzib o’rsatish orqali tuziladi. 
Quyidagi bitimlar shaxslarning o’zaro bog’liq munosabatlarini o’rsatishi 
mumkin: 

foiz to’lamasdan qarz olishi va qarz berishi yo i to’lovning predmeti, 
sharti va muddatini belgilamasdan to’lash; 

o’ziga hos shartlarni o’zda tutuvchi, masalan, o’ziga hos narhlarni 
o’zda tutuvchi Shartnomalar; 

mantiqiy sababsiz amalga oshirilgan operatsiyalar; 

hisobga olinmagan operatsiyalar, ya'ni bepul tarzda olingan yoki 
o’rsatilgan hizmatlar. 

---

40 
O'zaro bog’liq shahslar va ular o'rtasidagi bitimlarni aniqlash uchun 
auditor quyidagilarni amalga oshirishi kerak bo'ladi: 
a) ho'jalik sub'ektining rahbaridan barcha o'zaro bog’liq shahslarni 
aniqlashi, o'tgan davr mobaynida ushbu shahslar bilan qandaydir bitimlar 
tuzilganmi, ho'jalik yurituvchi sub'ektda o'zaro bog’liq shahslar bilan tuzilgan 
bitimlarning ro'yhatga olishni tegishli usuli bormi va ushbu holatlar hisobotda 
to'g’ri aks ettiriladimi. Agar ko'rsatilgan usullardan foydalanilsa, ularga baho 
berish lozim; 
b) ho'jalik sub'ektining faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan yirik 
aksionerlarni aniqlash maqsadida aksionerlar reestrini o'rganib chiqish; 
v) boshqa korxonalarning direktorlari va hizmatchilarining mijozga ishga 
o'tishining sabablarini o'rganib chiqish; 
g) avval o'tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari bilan tanishib chiqish; 
d) asosiy sotib oluvchilar, etkazib beruvchilar, debitorlar va kreditorlar 
faoliyatining tusi va hajmini o'rganib chiqish. 
Yuqorida aytib o’tganimde 13-son auditorlik milliy standarti ham 
auditorli dalillarini olish bilan bog'liq milliy standartlarga ham misol bo’la 
oladi.