Guliston davlat universiteti "iqtisodiyot" kafedrasi institutsional iqtisodiyot

Ochiq aktsiyadorlik jamiyati aktsiyalariga bo’lgan mulkiy huquqlarning taqsimlanishi* 
Mulkiy huquq turlari 
Mulkiy huquq sub‘ektlari 
Aktsiyador, 
korxona xodimi 
Aktsiyadorlar 
yig‘ilishi
Ijro etuvchi 
organ, korxona 
direktsiyasi 
Davlat mulki 
qo‘mitasi 
Egalik qilish huquqi 
+ 
+ 
+ 
Foydalanish huquqi 
+ 
+ 
+ 
Tasarruf etish huquqi 
+ 
+ 
+ 
Daromad olish huquqi 
+ 
+ 
+ 
21 Rasm O‘zbekiston Respublikasining ―O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik to‘g‘risida‖gi Qonuni va Fuqarolik Kodeksiga 
asosan tuzilgan 
XUSUSIY MULK 
Fuqarolar 
mulki 
Xo’jalik
jamiyatlari
Fermer 
xo’jaliklari 
mulki 
Mas’uliyati 
cheklangan 
jamiyat mulki 
Qo’shimcha 
mas’uliyatli 
jamiyat 
mulki
Aktsiyadorla
r jamiyati 
mulki 
Turli tashkiliy-
huquqiy shakldagi 
xususiy korxonalar 
Xususiy
korxona 
mulki 
Kichik 
korxonalar 
mulki 
Mikro-
firmalar 
mulki 
Nodavlat notijorat 
tashkilot mulki
Dehqon 
xo’jaliklari 
mulki 

---

12 
Kapital qiymat huquqi 
+ 
Xavfsizlik huquqi 
+ 
+ 
Meros va vasiyatnoma 
bo‘yicha o‘tish huquqi 
+ 
Muddatsizlik huquqi 
+ 
Zararli foydalanishni 
taqiqlash huquqi 
+ 
O‘ndirish ko‘rinishidagi 
javobgarlik huquqi 
+ 
+ 
Qoldiq xususiyat huquqi 
+ 
*Jadval O‘zbekiston Respublikasi ―Aktsiyadorlik jamiyatlari va aktsiyadorlarning huquqlarini himoya 
qilish to‘g‘risida‖gi Qonuni asosida tuzilgan
Mulkiy huquqlarning 1-jadvaldagi taqsimlanishi birlamchi taqsimot bosqichi hisoblanadi. Ushbu 
bosqichda, ya‘ni huquqlarning har biri undan samarali foydalanishdan manfaatdor bo‘lgan mulkdorning 
qo‘lida bo‘lgan vaziyatda mulkning optimal tarkibiga erishish muhim o‘rin tutadi. U yoki bu imkoniyatli 
mulkdorning mulkiy huquqlaridan samarali foydalanishdan manfaatdorlik darajasi haqida mulohaza 
yuritishda Kouz teoremasi22 asos bo‘lib xizmat qiladi.
Boshqacha aytganda, mulkiy huquqlarning dastlabki taqsimlanishi ishlab chiqarishning tarkibiga ta‘sir 
o‘tkazmaydi, chunki pirovardida huquqlarning har biri ushbu huquqdan eng samarali foydalanish asosida 
u uchun eng yuqori narxni taklif etishga qodir bo‘lgan mulkdorning qo‘lida bo‘ladi.
Endi bu holatni xususiy korxonalar misolida ko‘rib chiqamiz. Amaldagi qonunchilikka23 asosan xususiy 
korxona mulkdori bilan uning ishchilari o‘rtasida mulkiy huquqlar taqsimoti 7.3-jadvalda keltirilgan 
shaklda namoyon etilishi mumkin.
7.3-jadval 
Xususiy korxonalarda ustav fondiga bo‘lgan mulkiy huquqlar taqsimoti* 
Mulkiy huquq 
turlari
Mulkiy huquq sub‘ektlari 
Korxona boshlig‘i 
(direktori) 
Korxona ishchilari 
(xodimlari) 
Davlat 
Egalik qilish huquqi 
Q 
22 Агар мулкий ҳуқуқлар аниқ тақсимланиб, трансакция харажатлари нолга тенг бўлса, у ҳолда, 
агар даромад самарасидан фикрни бошқа томонга бурсак, мулкий ҳуқуқларнинг 
тақсимланишидаги ўзгаришлардан қатьи назар, ишлаб чиқаришнинг таркиби ўзгармасдан қолади. 
23 Ўзбекистон Республикасининг “Хусусий корхона тўғрисида”ги қонуни. 11 декабр 2003 йил.

---

13 
Foydalanish huquqi 
Q 
Q 
Tasarruf etish huquqi 
Q 
Daromad olish huquqi 
Q 
Q 
Kapital qiymat huquqi 
Q 
Xavfsizlik huquqi 
Q 
Q 
Meros va vasiyatnoma bo‘yicha 
o‘tish huquqi 
Q 
Muddatsizlik huquqi 
Q 
Zararli foydalanishni taqiqlash 
huquqi 
Q 
O‘ndirish ko‘rinishidagi 
javobgarlik huquqi 
Q 
Q 
Qoldiq xususiyat huquqi 
Q 
Q 
* Jadval O‘zbekiston Respublikasining ―Xususiy korxonalar to‘g‘risida‖gi hamda ―Tadbirkorlik faoliyati 
erkinligining kafolatlari to‘g‘risida‖gi qonunlari hamda Fuqarolik Kodeksi asosida tuzilgan.
Xulosa qilib aytganda, mulkiy huquqlarning bo‘linish va ma‘lum bir uyg‘unlikda birlashish xususiyatlari 
bois ular tarkibidagi har qanday o‘zgarish iqtisodiy rag‘batlar tizimida ham shunga mutanosib siljishlarga 
olib keladi. Bu esa xo‘jalik jarayoni ishtirokchilarining xatti-harakatlarida ham ma‘lum o‘zgarishlarga 
sabab bo‘ladi. Demak, mulkiy munosabatlar xo‘jalik yuritishning harakatlantiruvchi omili bo‘lib, turli 
xo‘jalik yuritish tizimlari uchun o‘ziga xos mulkiy munosabatlar shakllanadi.
O‘zbekistonda fermer xo‘jaliklariga qarashli mol-mulk va ularga bo‘lgan mulkiy huquqlar davlat 
himoyasida. Ular mol-mulkiga quyidagilar kiradi: binolar, inshootlar, qishloq ho‘jalik ekinzorlari va 
ko‘chatzorlari, dov-daraxtlar, chorva mollar, parrandalar, etishtirgan mahsulot, qishloq xo‘jalik 
texnikalari, inventar, asbob-uskunalar, transport vositalari, pul mablag‘lari, intellektual mulk ob‘eklari va 
boshqalar (7.4-rasm).

---

14 
7.4-rasm. Fermer xo‘jaliklarida mulkiy huquqlar ob‘ektlari tarkibi* 
*Manba: 2004 yil 26 avgustda qabul qiingan ―Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida‖gi
Qonun asosida tuzilgan.
Fermer xo‘jaliklarida erga bo‘lgan mulkiy huquqlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, bu erda mulkiy huquqlar 
ikkita sub‘ekt – fermer xo‘jaligi va davlat o‘rtasida taqsimlangan (7.4-jadval).
7.4-jadval.
Fermer xo‘jaliklarida erga bo‘lgan mulkiy huquqlar taqsimoti* 
Mulkiy huquq turlari 
Fermer xo‘jaligi 
Davlat 
Egalik qilish huquqi 
- 
16 -m. EK 
Foydalanish huquqi 
13 -m. Fxq, 
53 –m. EK 
- 
ФЕРМЕР ХЎЖАЛИ- 
ГИ 
Ер, қишлоқ хўжа-
лик экинзорлари ва 
кўчатзорлари, дов-
дарахтлар 
Чорва моллар 
ва 
паррандалар 
Бино ва
иншоотлар 
Етиштирган 
маҳсулот 
Интеллектуал 
мулк ва 
бошқалар 
Инвентарь, 
асбоб-
ускуналар 
Пул ва моддий 
маблағлари 
Қишлоқ хўжалик 
техникаси, 
транспорт 
воситалар 

---

15 
Tasarruf etish huquqi 
- 
16 -m. EK 
Daromad olish huquqi 
17-m. Fxq,
173 m. FK 
- 
Kapital qiymat huquqi 
- 
16 -m. EK 
Xavfsizlik huquqi 
17 -m. Fxq
- 
Meros va vasiyatnoma bo‘yicha o‘tish huquqi 
13 , 21 -mm. Fxq 
- 
Muddatsizlik huquqi 
- 
10,16 -m. EK 
Zararli foydalanishni taqiqlash huquqi 
- 
36 -m. EK, 
173 -m. FK 
O‘ndirish ko‘rinishidagi javobgarlik huquqi 
227 -m. FK 
16 -m. EK 
Qoldiq xususiyat huquqi 
-
36 -m. EK 
Izoh: FK – O‘z Fuqarolik Kodeksi, EK – O‘zR Er Kodeksi, Fxq – O‘zR ―Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida‖gi 
qonuni, m. – modda. 
*Manba: Amaldagi qonunchilik hujjatlari asosida tuzilgan 
7.5-jadval.
Fermer xo‘jaliklarida lizing orqali olingan texnikaga bo‘lgan mulkiy huquqlar taqsimoti* 
Mulkiy huquq turlari 
Lizing oluvchi (fermer 
xo‘jaligi) 
Lizing beruvchi 
tashkilot (kompaniya) 
Lizing 
sotuvchi 
muassasa 
(bank) 
Egalik qilish huquqi 
589 -m. FK, 2 -m. Lq 
- 
- 
Foydalanish huquqi 
589 -m. FK, 2 -m. Lq 
- 
- 
Tasarruf etish huquqi 
- 
597 -m. FK, 11 -m.Lq 
598 -m. FK
Daromad olish huquqi 
183 -m. FK, 6 -m. Lq 
590 -m. FK, 22 -m.Lq 
- 
Kapital qiymat huquqi 
- 
11 -m. Lq
11 -m. Lq 
Xavfsizlik huquqi 
593 -m. FK, 19 -m.Lq
19 -m. Lq
- 
Meros va vasiyatnoma bo‘yicha 
o‘tish huquqi 
21 -m.Fxq 
- 
- 
Muddatsizlik huquqi 
15 –m. Lq 
-
- 
Zararli foydalanishni taqiqlash 
huquqi 
594, 595 -m. FK,
24 -m. Lq 
- 

---

16 
24 -m. Lq 
O‘ndirish ko‘rinishidagi 
javobgarlik huquqi 
227 -m. FK,
12, 24 -m. Lq 
592 -m. FK, 
11 -m. Lq 
- 
Qoldiq xususiyat huquqi 
- 
12, 20 -m. Lq 
- 
Izoh: FK – O‘zR Fuqarolik kodeksi, Fxq – O‘zR ―Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida‖gi Qonun, Lq – O‘zR 
―Lizing to‘g‘risida‖gi Qonuni, m. – modda. 
*Manba: Amaldagi qonunchilik hujjatlari asosida muallif ishlanmalari 
Ma‘lum muddatga ijaraga olingan er uchastkasi uchun fermer tomonidan davlatga ijara haqi 
to‘lanadi. Davlat, o‘z navbatida, fermerning er uchastkasiga bo‘lgan huquqini shu muddat ichida 
mustahkam himoyasini ta‘minlaydi. Ya‘ni bu holatda fermer uchun ushbu huquqlarni o‘z ichki 
imkoniyatlari bilan himoyalashdan ko‘ra, bu vazifani davlatga yuklab, o‘zi ijara haqi to‘lagani 
foydaliroqdir.
Ma‘lumki, fermer xo‘jaliklari mavsum paytida turli qishloq xo‘jaligi texnikasi (mashina, traktor 
va boshqa transport vositalar)ga muhtojlik sezadi. Tegishli texnikani lizing orqali olish ushbu 
muammoning samarali echimi hisoblanadi. Lizing orqali olingan texnikaga bo‘lgan mulkiy huquqlarning 
taqsimoti 7.5-jadvalda ko‘rsatilgan.
7.5 -Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ushbu huquqlar bir sub‘ekt uchun belgilanmagan, balki uchta (fermer 
xo‘jaligi, lizing kompaniyalari va banklar) o‘rtasida taqsimlangan. Fermer tomonidan lizing shartnomasi 
asosida olingan qishloq xo‘jaligi texnikasidan foydalanish huquqi fermerning o‘ziga tegishli, ayni paytda 
ushbu texnikaga egalik qilish huquqi, fermer lizing to‘lovini to‘liq amalga oshirguniga qadar, uni mablag‘ 
bilan ta‘minlagan bankka tegishlidir.
Fermer xo‘jaliklarining asosiy faoliyati qishloq xo‘jaligi mahsulotini etishtirishdan iborat. Ushbu 
mulkka bo‘lgan huquqlar ―tutami‖ vaziyati oldingilarga o‘xshash, ya‘ni fermer xo‘jaligi, ushbu 
mahsulotni qabul qiluvchi (qayta ishlovchi) korxonalarga hamda davlatga tegishli (7.6-jadval). Chunki 
fermer xo‘jaliklari nafaqat o‘z ehtiyojlari uchun, balki davlat buyurtmasi yoki kontraktatsiya 
shartnomasiga asosan mahsulot etishtiradi. Birinchi holatda ushbu mulkga bo‘lgan deyarli barcha 
huquqlar ―tutami‖ er uchastkasiga bo‘lgan ijara muddati tugagunga qadar fermer xo‘jaliklarida mujassam, 
u mutlaq egasi hisoblanadi. Ikkinchi va uchinchi holatda esa huquqlar fermer xo‘jaligi mahsulotni mulk 
qilib topshirgandan keyin qayta ishlovchi tashkilot yoki davlat korxonalarga o‘tadi. Aynan shunday 
o‘xshash murakkab mulkiy huquqlar taqsimoti boshqa aylanma vositalarga, masalan pul mablag‘lari, 
mineral o‘g‘itlar, yoqilg‘i-moylash materiallarida ham kuzatiladi.
7.6-jadval.