42
1) ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog`ozlar bilan tovon
to`lash orqali mulkni milliylashtirish;
2) davlat byudjeti mablag`lari hisobiga yangi korxonalar, ba‘zi hollarda yaxlit
tarmoqlarni barpo etish;
3) davlat tomonidan xususiy korporatsiyalarning aksiyalarini sotib olish va aralash
davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish .
Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma‘muriy vositalardan
foydalanadi. Ma‘muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi
va taqiqlash,
ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tadbirlarni o`z ichiga oladi. Ayniqsa
ishlab chiqarish tanazzulga uchragan davrda iqtisodiyotga bilvosita ta‘sir qilish
tadbirlari kam samarali bo`lib, ma‘muriy vositalardan foydalanishga ustunlik
beriladi. Bu usullardan quyidagilarni alohida ko`rsatish mumkin:
a) iqtisodiyotning ayrim bo`g`inlari – transport, aloqa, atom va elektr
energetikasi, kommunal xizmat va boshqa sohalarni bevosita boshqarish. Bunda
davlat mulk sohibi va tadbirkor sifatida o`ziga qarashli korxona va tashkilotlar
iqtisodiy hayotida
faol qatnashadi;
b) narxlar va ish haqini «muzlatib» qo`yish siyosati. Bu iqtisodiyotga
aralashishning antiinflyatsion tadbirlari hisoblanib, inflyatsiyani yumshatishga
qaratiladi;
c) ish bilan bandlik xizmati (mehnat birjalari) faoliyatini tashkil qilish.
Davlat bu faoliyatni tashkil qilish bilan ishsizlikni qisqartirish choralarini ko`radi.
Ularni zarur kasblarga qayta tayyorlaydi, ish bilan ta‘minlanmaganlarga nafaqa
beradi, muhtojlarga yordam ko`rsatadi;
d) iqtisodiy sohani tartibga solishni ko`zda tutuvchi qonunlarni ishlab
chiqish va qabul qilish (monopoliyaga
qarshi qonunchilik, tadbirkorlik
to`g`risidagi, bank sohalari, qimmatli qog`ozlar bozorining faoliyatini tartibga
solishni ko`zda tutuvchi qonunlar) .
Shu orqali bozor munosabatlarining rivojlanishi qonun yo`li bilan
kafolatlanadi, turli mulk shakllarining daxlsizligi ta‘minlanadi, monopoliyalarga
yo`l berilmaydi va erkin raqobatga sharoit yaratiladi .
Iqtisodiyotning erkinlashuvi, bozor mexanizmini real holatda harakatlanishi
ko`p jihatdan shu davlatda budjet-soliq siyosatining qay daraja ekanligiga bog`liq.
Bu esa o`z navbatida budjet-soliq mexanizmini takomillashtirishga qaratilgan
davlat siyosatini dolzarb muammolaridan biri hisoblanadi.
Davlatning byudjet
siyosatini asosiy belgisi byudjet mablag`laridan samarali foydalanish orqali
mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish bo`lsa, soliq siyosatining
asosiy belgisi bo`lib soliq yukining iste`molchilar bilan ishlab chiqaruvchilar
o`rtasida optimal nisbatini belgilashdir.
43
Byudjet kamomadining yuqori darajasi iqtisodiy inqiroz sharoitida
mamlakatlarning eng odatiy xarakteristikasi hisoblanadi. Daromaddan ortiqcha
sarf-xarajatlar iqtisodiyotda ortiqcha talabni keltirib chiqaradi, bu esa inflyatsiyaga
olib keladi. Bunday holda, talabni boshqarish faqat daromadlarni soliqqa tortishni
oshirish va mavjud xarajatlarni kamaytirish bo'yicha qo'shimcha
chora-tadbirlarni
topish uchun qisqartirilishi mumkin emas. Masalan, soliqni oshirish nafaqat davlat
byudjeti defitsitini vaqtinchalik qisqartirishga olib kelishi mumkin, lekin uning
asosiy muammosi iqtisodiy noaniq sarf-xarajatlar darajasidir. Natijada soliq o'sishi
nafaqat hukumat xarajatlarini oshiradi va shu bilan birga defitsitni kuchaytiradi.
Shuning uchun fiskal siyosat vositalarini qo'llashning asosiy vazifasi byudjet
tizimi defitsitining maqbul darajasini va byudjet daromadlarining o'sishini
ta'minlaydigan
byudjet
tizimining
shunday
tuzatilishi
bo'lib,
umuman
iqtisodiyotning o'sishi bilan mutanosib. Byudjet taqchilligi darajasining
maqbulligi, odatda uning tengligini nolga tenglashtirmaydi, balki uning ichki va
tashqi manbalardan inflyatsiyasiz moliyalash imkoniyati bo'lishi mumkin .
Daromad siyosati / soliq siyosati (revenue / tax policy) davlat
operatsiyalarini moliyalashtirishni ta'minlovchi moliyaviy
siyosat vositalaridan
iborat .
Dostları ilə paylaş: