partlayışı» şəraitində bu prinsipin əhəmiyyəti daha da artır.
Oxu növləri
aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə təsnif edilir:
a) mənbənin həcmini əhatə etmək dərəcəsinə (tamamilə,
bütünlükdə və seçmə);
178
b) materialın mənimsənilməsinin dərinliyinə görə (oxu-
nəzərdən keçirmə, tanış olma və öyrənmə (analitik, dərindən)).
«Materiala daxilolma»nın dərinliyinə görə oxunun m üxtəlif
strategiyalarının xüsusiyyətlərini yığcam şəkildə xarakterizə edək.
Oxu
-
nazardan keçirma
həmişə seçmə olur, bu, bir növ, kitaba
sürətli «diaqnoz qoyulması»dır. Bu halda, ilk növbədə, aşağıdakı
lara daha çox diqqət yetirilir:
• nəşrin cildi və titul vərəqinə;
• annotasiyaya. Burada yığcam şəkildə kitabın müəllifi, kitab
da işaqlandınlan əsas məsələlər, nəşrin xüsusiyyətləri və onun ün
vanlandığı oxucular haqqında məlumat verilir;
• əsərin quruluşu haqqında həmin anda məlumat əldə etməyə
imkan verən başlıqlara;
« əsərin yazılma vaxtı və onun yaranma tarixi haqqında üm u
mi məlumat verə bilən ön söz və son sözlərə, m üəllif haqqında
bioqrafık məlumatlara, kitab haqqında m üxtəlif rəylərə, əsərin bu
gün üçün əhəmiyyəti haqqında məlumatlara;
• informasiyanı əyani və kompakt şəkildə təqdim edən qra
fik və illüstrativ materiala (bu mənada ilk növbədə kitablardakı
şəkilləri cızma-qara edən uşaqların davranışı psixoloji baxımdan
qanunauyğundur);
• abzasların böyüklüyünə. Bu meyar mütləq deyil, lakin eyni
zamanda kifayət qədər nümayişetdirici ola bilər. Belə hesab edilir ki,
kiçik abzaslar mətnin çox sayda müxtəlif ideyalarla zənginliyindən,
böyük abzaslar isə mənbədəki dəlillərin əhəmiyyətli dərəcədə geniş
və əsaslandırılmış olmasından xəbər verir;
• əhatə olunan materialın həcmi haqqında təsəvvür yarada
bilən ad və mövzu (anlayış) göstəricilərinin mövcudluğuna.
Belə nəzərdən keçirmə nəticəsində nəşrdən istifadənin zəruri
liyi və ayn-ayn hissələrlə işin sonrakı strategiyası haqqında ilkin
nəticə çıxarılır.
Tanışlıq oxusu prosesində informasiyanın «fikir tutumunun
ölçülməsi» həyata keçirilir (onun baş və ikinci dərəcəli, təzə, ya
xud artıq məlum, həqiqi, yaxud mübahisəli, şübhəli, həqiqətə az
uyğun olan növlərə ayrılması).
179
İnform asiyanın m əna dəyərinin m üəyyənləşdirilm əsi zam anı
aşağıdakılar xarici yolgöstərən olur.
• struktur əlamətlər (mətndə yerləşmə: əsərin çox zaman yeni
bir məlumatın yerləşdirildiyi başlanğıcı və sonu, yaxud onun bir
hissəsi, ayrıca bir ifadə - rema);
• dil əlamətləri
{deməli, şərh olunandan göründüyü kim i
tipli
sözlərin və ifadələrin; sifətin çoxaltma dərəcəsinin- ən qocaman,
daha məşhur, daha parlaq; modal sözlərin- yalnız, təkcə, məhz və
s. istifadəsi);
• qrafik əlamətlər (şriftin tündlüyünün dəyişdirilməsi, əlyazma
(kursiv) hərflərlə yığılma, altından xətt çəkilmə, rəngli çap və s.)
Tanışlıq oxusunun nəticələri kitabın arasına xüsusi kağızlar
qoymaqla, yaxud, əgər natiqin şəxsi kitabxanasında olan kitabdan
istifadə edilirsə, mətnin qrafik işarələnməsi və onun kənarlarındakı
qeydlərdən (marginallar) istifadə ilə göstərilə bilər. Bu zaman ri
yazi, bəndlərə görə, fərqli quruluşlu xətlər və s. qəbilli m üxtəlif
rəmzlərdən istifadə oluna bilər.
Öyrənmə oxusunun (mətnin son dərəcə diqqətli işlənməsi, öy
rənilməsi) gedişi zamanı, adətən, qeydlər aparılır. Onlar çıxarışlara
əsaslana, yaxud oxucu tərəfindən müstəqil şəkildə formalaşdırıla
bilər, plan, tezis, və ya konspekt formasında ola bilər (konspekt-
ləşdirmə zamanı mənbənin əsas müddəaları ayn-ayn dəlillər və
nümunələrlə müşayiət olunur).
Qeydlərin mümkün yerləşdirmə sistemlərindən ən az səmərə
lisi bütünlükdə dəftərə yazma, ən çox səmərəlisi isə kartoçkalara
yazma (bir növ, səpələnmiş konspekt) hesab edilir.
Kartoçkalara yazmanın rahatlığı, hər şeydən əvvəl, materialın
sürətlə komplektləşdirilməsinə və köçürmənin yapışdırma ilə əvəz
olunmasına imkan verməsindən irəli gəlir. D. İ. Mendeleyev özünün
məşhur dövri qanununu yalnız kimyəvi elementlərin xüsusiyyətləri
yazılmış aynl-ayn kartoçkalan bütün günü m üxtəlif şəkildə sistem
ləşdirərək, bir növ özünəməxsus «pasyans» düzdükdən sonra kəşf
etmişdi (bu, daha çox zəruri məlumatın dinamik şəkildə mövcudlu
ğundan irəli gəlirdi). Aşağıdakı
tələbləri
əməl edildikdə bu qeydlər
sisteminin üstünlükləri daha aşkar görünür:
180
• kartoçkanın məzmununun vahid bir məsələni, müəyyən alt
mövzunu, yaxud kiçik mövzunu izah etməsini nəzarətdə saxlamaq;
• qeyd edilən müddəalann müəlliflərini, onların ədəbiyyatdan
sitat (məhz, konkret olaraq hansı ədəbiyyatdan), yaxud oxucunun
şəxsi şərhləri olduğunu dəqiq göstərmək;
• qeydi kartoçkanın yalnız bir tərəfində aparmaq. Oxunmuş
lar üzrə düşünülmüş şəkildə qeydlər apanlması və bu qeydlərin
sistemləşdirilməsi natiqə nəinki aynca bir çıxışa hazırlaşmağa,
həm də tədricən, onu maraqlandıran mövzu üzrə özünün təkrarsız
və sonralar dəfələrlə müraciət edəcəyi işçi arxivini (artıq işlənilmiş,
yığcam və şəxsi təfəkkürünün süzgəcindən keçmiş xəzinəsini) ya
ratmaq imkanı verəcək ki, bu arxivi şəxsi mülahizələrinə əsasən
nizama salmaq və xüsusi ayıncı kartoçkalar qoymaqla qutulara, ya
da mövzu zərfləri ilə aynca qovluqlara yığmaq mümkündür.
Natiqlik, yaxud bədii söz ənənəsində mətn üzərində işin bütün
sonrakı mərhələlərinin uğurlu alınmasında
yaranış
mərhələsinin
müəyyənedici əhəmiyyəti dəfələrlə qeyd edilmişdir. Hələ Katon
«İşi öyrən, sözlər gələcək» lakonik məsəlini özünün «ritorik kre
dosu», şüan kimi irəli sürmüşdü.
Siseron düşüncənin yüksək idealına yönəlmiş aşağıdakı mak-
simalist fikri irəli sürürdü: «Nitq yalnız onun mövzusunu tam
bilmə əsasında çiçəklənməli və genişlənməlidir».
5. 2. Çıxışın kompozisiyası. M aterialın
yerləşdirilm əsi m ərhələsində rito rik fəaliyyət
Dostları ilə paylaş: |