Parafraz
(ifadə və ya sözün mənasını təsviri ifadəsi) - şəxsin,
əşyanın, yaxud hadisənin adının onların əhəmiyyətli əlamətlərinin
təsviri ilə əvəz edilməsindən ibarət məcaz. Nümunələr: Xalq nağıl
larında heyvanların şahı («şir» əvəzinə); Odlar yurdu («Azərbay
can» əvəzinə); Nizaminin vətəni (Gəncə haqqında).
Əsasında kinayənin olduğu bir neçə ritorik vasitə mövcuddur.
Kinayə
(yunanca -
eironeia
- hiyləgərlik) - görünən və gizli
məna arasında təzad; həqiqi hiyləgərlikdən onunla fərqlənir ki, bu
ritorik məcaz metafora və metonimiya kimi, danışanın və dinləyənin
şüurunda söz və ya ifadənin eyni zamanda birbaşa (həqiqi) və məcazi
(birinciyə zidd) mənasım oyadıb saxlayır. Məhz bu iki mənanın oyu
nu lazım olan effekti - incə, gizli istehzam yaradır. Yalanlar həqiqət
qiyafəsində, Yeklər cövlan edir şeş xanəsində, Oğrular, əyrilər zəma
nəsində, Əyrilik sayılır fərasət, Allah. ( B. Vahabzadə)
Kinayənin ən sadə forması antifrazdır ki, burada zidd olan mə
nada bir sözdən istifadə edilir. Belə ki, zəif, gücsüzün birini Herakl
(Fərhad), kasıbı - Şah Abbas, eybəcəri - Yusif-Sərrac və s. adlan
dırırlar.
204
Estetikada kinayə komizmin bir növüdür, onun elementar mo
deli kimi nitqin, üslubi kinayənin struktur-ekspressiv prinsipi çıxış
edir (ideya- emosional bəzək).
Kinayəli münasibət çox m üxtəlif şəkildə: qroteskin, paradok-
sun, parodiyanın, hazırcavablığın, təzadlann, üslubların birləşdi
rilməsinin köməyi ilə həyata keçirilir.
Beləliklə, şifahi nitqdə məcazlardan istifadə etmək zəruridir,
lakin ölçü hissini itirmək olmaz. Əslində, bəlağətli nitqin «gülləri
ni», yəni məcazları əlyazmadakı qırmızı mürəkkəb və kompyuter
mətnində kursivlə müqayisə etmək olar. Əgər bütün mətn qırmı
zı mürəkkəblə və kursivlə yazılıbsa, o da, məcazlardan məhrum
olmuş mətn kimi, ifadəliliyini itirər. Deməli, nitqin cazibədarlığı
onun təbiiliyi ilə uzlaşmalıdır. Parlaq şəkildə danışmaq üçün na
tiq təkcə yaxşı hazırlığa yox, həm də nitq prosesində lazım olan
təsvirləri tapmaq və ağlına gələn məcazı işlətmək üçün müəyyən
cəsarətə malik olmalıdır. Bu haqda Kvintilian belə deyirdi: -
«İstənilən fikir özü elə sözləri tapır ki, onlarda o daha yaxşı ifadə
olunsun; bu sözlər təbii gözəlliyə malikdir, biz onları elə axtarırıq
ki, sanki onlar bizdən gizlənir, qaçır; biz heç inanmırıq ki, onlar
artıq bizim qarşımızdadır. Bəlağətli nitq böyük cəsarət tələb edir;
qüvvətli nitqin ənlik və kirşana ehtiyacı yoxdur».
M əcazlar (fiq u rlar) m əzm unun ifadə edilm əsinin xüsu
si form ası kim i «Fiqur» (məcaz) sözü «ritorik fiqur» termininin
tərkibində latın sözü olan «fıgura»ya uyğun gəlir ki, bu da «nitq
forması, ümumi çevrə, təsvir, görünüş» anlamına gəlir və yunan
sözü
schem a-
sxemin mənasını verir.
Nitq fiqurları sintaktik konstruksiyaların xüsusi formalarıdır
ki, onların köməyi ilə nitqin ifadəliliyi qüvvətləndirilir, onun din
ləyiciyə təsir qüvvəsi artır.
Ayrıca bir ifadəni «bəzəmək» mümkün olan bu «naxışlar»
ritorik fəaliyyət gedişində minilliklər boyu formalaşmış, ritorlar
tərəfindən nəzəri surətdə dərk edilmişdir.
Onlarla ritorik fiqur mövcuddur. Biz isə yalnız bu gün də
istənilən açıq nitqdə istifadə edilən, istifadəsi səmərəli və sadə ol
205
duğu üçün mütləq zəruri olanlara nəzər salacağıq ki, onlarsız heç
bir ritorikadan danışmaq mümkün deyil.
Məcazların (fiqurların) öyrənilməsinə müxtəlif yanaşmalar möv
cuddur. Nitqdə ən məhsuldar və çox istifadə olunan yanaşma onun
tədricən qüwətləndirilməsidir ki, bunun da əsasında
təkrar
durur.
Təkrar
qrupu və ayn-ayn konstruksiyaları göstərir. Geniş
mənada təkrar istənilən səviyyədə dil elementlərinin təkrarından
ibarətdir.
Təkrarın ünsiyyət vəzifəsi - təkrar olunan hissələr yaddaşda
qeydə alınır və məsələnin, problemin qavranılmasına təsir edir. Şi
fahi nitq özünün xəttiliyi və dönməz olması ilə dinləyiciyə müəyyən
informasiyanın üzərində dayanmaq imkanı vermir. Dinləyicilərin
məlumatı yadda saxlaması üçün təkrarlardan istifadə edilir.
Nitqin yeknəsəq görünməməsi üçün təkrar olunan hissələr for
ması dəyişdirilməklə istifadə olunur.
Bu ritorik fiqurun əsasında belə bir aforizm yaranıb: üç dəfə
deyilənə xalq inamr. Sovet ideologiyasında bu fiqurdan geniş istifadə
edilib: “ Sov.İKP-yə eşq olsun!”, “Kommunizm qalib gələcək!”,
“Bəşəriyyətin sabahı Leninizmdir” kimi şüarların təkrarlanması və
geniş “reklamı” insanların böyük əksəriyyətini inandırmışdı.
Təkrarlar nitqi asan, yaddaqalan edir, çünki ona müəyyən ritm verir.
Nitqin m üxtəlif səviyyələrində yaradılan təkrarların müxtəlif
növləri:
•
hem enasiya
- hərfi: sözlərin leksik səviyyədə təkrarı (illər
ötür, ötür, ötür...);
•
anafora
- eyni başlanğıc, eyni ünsürlərin hər bir paralel sıra
nın başlanğıcında təkrarı (qanun sərtdir. Sərtdir, amma ədalətlidir);
Barmaqlar pul sayır, çiçək də dərir, Barmaqlar can verir kamana,
tara. Barmaqlar, barmaqlar yol da göstərir, Nabələd yollarda yol
azanlara. (B. Vahabzadə)
•
epifora
- eyni sonluq, bir-birinə yaxın olan sətir və misra
ların sonunda eyni sözlərin, söz birləşmələrinin təkrarı. Bu təkrar
nəticəni hazırlamaq imkanı verir (Gülünclərə gülünc gələn bu ada
güldüm, Yüyəninə hər əl yetən bu ata güldüm. M ən özümlə oyna
dığım şahmata güldüm... Kl.Araz);
206
•
calaq, y a xu d anadiplozis
- əvvəlki cümlənin tamamlandı
ğı sözün sonrakı cümlədə təkrarı (O haqlı deyil. Bu qaydadır, hər
kəsin ki, acığı tutur, bərkdən qışqırır, o haqlı deyil.);
•
e p a n o d -
inkarla təkrar, məsələn, seçim olmayanda seçim;
•
paronom aziya
- paronim adlanan sözlərin təkrarı (biz bəra-
bərhüquqluyuq, lakin bərabər deyilik, çünki təbiət bizi fərqli yara
dıb). Bu halda təkrar hansısa məna çalarlannı xüsusi olaraq nəzərə
çarpdırmağa kömək edir;
•
poliptoton
- sözün ismin m üxtəlif hallarında təkrarı (seçkiləri
seçkilərdən seçkilər fərqləndirir);
•
sintaktik p a ra lellik
- birtipli (oxşar) sintaktik quruluşların
təkrarı (sağlıq deməklə başladı, “Allah rəhmət eləsinlə” bitir
di). Konstruksiyaların paralelliyi nəinki onların özünü, həm də
mənasını qarşılaşdırmağa məcbur edir ( insan yoxdur- problem də
yoxdur; cinayətkarların sayı artır- qurbanların sayı azalır);
•
polisindeton
- çoxbağlayıcılıq. Bağlayıcılann təkrar olunma
sı sintaktik strukturların həmcinsliyni, eyni zamanda onların bağ
ladığı ünsürlərin bir-birinə uyğun olmamasını nəzərə çarpdırmağa
imkan verir. Məsələn: Həm rəssam, həm varlı sifarişçilər, həm varlı
sifarişçilərin dostları, həm də rəssamın həyat yoldaşı - hamı razıdır.
Düzdür, vicdanı narazılıq edir. Yaxud: «Həm məni sevirsən, həm
pisləyirsən, həm salıb qəlbinə əzizləyirsən» (B Vahabzadə).
•
asindeton
- bağlayıcısızlıq. Sözlər arasında maraqlı məna
münasibətləri yaratmağa imkan verir. Bağlayıcılar olmadıqda
quruluş və məzmun baxımından qeyri-adi cərgələr əmələ gəti
rən daxilən sərbəst strukturlar yaranması imkanı meydana çıxır.
Məsələn: hakimiyyət nümayəndələri, deyirlər paytaxta köçür,
deyirlər kurortlara gedirlər, deyirlər o qədər oğurlayıblar ki, deyir
lər yalan danışırlar, deyirlər öz aralarında savaşırlar.
Dostları ilə paylaş: |