Azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ «AZƏrbaycan hava yollari» qsc mġLLĠ avġASĠya akademġyasi

1.7. 

 -Ģüalanma 

Həyacanlaşmış nüvə zərrəcik buraxmaqla enerjidən azad 
ola bilmirsə, onda o, 

-kvantlar adlanan çox yüksək tezliyə 
malik qısa elektromaqnit dalğası şüalandırır (şək. 1.10). 
Bir qədər aydınlaşdırsaq, belə demək olar ki, atom 
nüvələri diskret energetik hallarda ola bilər. Bir diskret 
energetik haldan digərinə keçid zamanı nüvə özündən щ

= Е
к 
- Е
н
enerjili 

-kvant şüalandırır və o, 10
5
-10
6
еV tərtibli 
enerjiyə malikdir (şək. 1.11). 

-kvantlar işıq sürəti ilə yayılır, 
elektrik və maqnit sahələrində meyl etmir və böyük nüfuzetmə 
qabiliyyətinə malikdir. 

-kvantının ionlaşdırma qabiliyyəti çox 
kiçik olub, 100 ion cütü tərtibindədir və 

-şüalanma zamanı 
nüvə çevrilməyə məruz qalmayıb, öz əlavə enerjisini itirir.

-kvantın sükunət kütləsi sıfra bərabər olduğuna görə 
onlar mühit tərəfindən yavaşıdıla bilməz, buna görə də

-şüaları maddədən keçdikcə ya udulur, ya da səpilir.

-kvantların yükü olmadığına görə onlara Kulon qüvvəsi təsir 
edə bilməz. 
Şək. 1.10. 

-şüalanma 

---

29 
Şək. 1.11. 

-şüalanma sxemi 
 

-kvantın maddədən keçərkən enerjisi azalmır, lakin 
toqquşmalar nəticə-sində 

-şüalarının intensivliyi azalır.

-kvant maddədən keçərkən, maddənin elektron təbəqəsi 
və nüvəsi ilə qarşılıqlı təsirdə ola bilər. Kvant 
elektrodinamikasında isbat olunmuşdur ki, 

-kvantları maddə 
ilə qarşılıqlı təsirdə olduqda baş verən proseslər-fotoeffekt, 
kompton efffekti və elektron-pozitron cütünün yaranmasıdır. 
Fotoeffekt və ya 

- şüaların fotoelektrik udulması
prosesi zamanı, atom 

-kvant udur və elektron buraxır. 
Elektron atomun daxili elektron təbəqələrindən çıxarıldığına 
görə boş yer yuxarı təbəqələrdəki elektronlar tərəfindən tutulur 
və fotoeffekt xarakteristik rentgen şüaları ilə müşaət olunur. 
Belə fotoeffekt hadisəsi 

-kvantın enerjisi 
keV
E
100


olduqda müşahidə olunur. Fotoeffekt yalnız bağlı elektronlarla 
müşahidə olunur, sərbəst elektronlar 

-kvantı uda bilmir. 

-kvantların enerjisi artdıqca (E


0,5MeV) onlar sərbəast 
elektronla qarşı-lıqlı təsirdə ola bilirlər və bu halda 

-kvantların 
maddə ilə qarşılıqlı təsiri kompton səpilməsinə gətirib çıxarır. 
MeB
E
02
,
1


olduqda nüvələrin elektrik sahəsində 
elektron-pozitron cütünün əmələ gəlməsi mümkün olur. Bu 

---

30 
prosesin ehtimalı 
2
Z
ilə mütənasibdir və E

-nın artması ilə 
artır. 
MeV
E
10


olduqda hər hansı maddə ilə 

-şüaların 
qarşılıqlı təsiri nəticəsində elektron-pozitron cütü yaranır. 
Əgər 

-kvantın enerjisi nüvənin rabitə enerjisindən (7-8 
MeV) çoxdursa, 

-kvantın udulması nəticəsində nüvə 
fotoeffekti hadisəsi müşahidə olunur və bu zaman nüvədən bir 
nuklon, çox vaxt neytron buraxılır.