Toponimika va geografik terminshunoslik

12. Zamonaviy nomlar. 
Geografik nomlar boshqa hamma narsalar 
kabi vaqt o'tishi, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy, tabiiy o'zgarishlar ro'y berishi 
bilan o'zgaradi, eski nomlar yangilanadi, zamonasiga munosib yangi nomlar 
paydo bo'ladi. Obruchevo, Gorchakovo Chernyayevka, Skobelev, Kaufman 
stansiyalari va boshqalar o'zgartirilganligini hamma biladi.
O'rta Osiyoni Rossiya bosib olgandan keyin O'rta Osiyo xaritasida rus 
bosqinchi generallari nomlari, o'lka tabiati, tabiiy boyliklarini o'rgangan rus 
tadqiqotchilari nomlari bilan bog'liq geografik nomlar paydo bo'ldi. 
Fedchenko, Korjenevskiy muzliklari, Mushketov, Semenov, Ivanov 
muzliklari, Pyotr I tog' tizmasi kabi nomlar shular jumlasidandir.
Sovet tuzumi davrida kommunist dohiylar, sarkardalar, rahbarlar 
umuman sovetlar tuzumi vakillari nomlari juda ko'payib ketdi. Lenin, Stalin, 
Marks, Engels, Molotov, Voroshilov, Chapayev va h.k nomlari yuzlab 
joylarga qo'yildi. Bundan tashqari ismi –jismiga mos kelmaydigan 
kommunizm, sosializm, Yangihayot, Olg'a, Oktabr, Ilg'or, Qizil bayroq, 
Qizil qo'shin va h.k nomlar ham juda ko'paydi.
Shu bilan birga bu davrda xalqimizning jahon fani va adabiyotiga 
ulkan hissa qo'shgan namoyondalari Alisher Navoiy, Abu Rayhon Beruniy, 
Ibn Sino kabi kishilarning nomlari abadiylashtirildi: Navoiy, Beruniy 
nomlari shaharlarga qo'yildi. Lekin bular dengizdan tomchi edi. 
Mamlakatimiz O'zbekiston mustaqillikni qo'lga kiritgandan keyin zamon 
o'zgardi – istiqlol davri boshlandi. Zamonga xos yangi joy nomlari paydo 
bo'ldi, noo'rin o'zgartirilgan joy nomlari tiklandi va tiklanayapti. Mustaqillik 
maydoni, Amir Temur hiyoboni, Bobur bog'i, Alisher Navoiy saylgohi, 
Buyuk Ipak yo'li metro bekati va boshqalar shular jumlasidandir.
Joy nomlarining to'g'ri yozilishi
Geografik nomlarning to'g'ri yozilishi masalasi juda muhim va 
murakkab masala. Muhimligi shundaki, geografik nomdagi biror harf 
noto'g'ri yozilib qolsa, ma'no butunlay o'zgarib ketishi mumkin. Masalan, 
Qoraqo'l (Qirg'izistondagi daryo) va Qorako'l (Tojikistondagi ko'l). Bunda 

---

22
“q” harfi “k” bilan almashinib qolsa, daryo ko'lga aylanib, joyi o'zgarib 
ketadi. Beshariq, Oltiariq, (Farg'ona viloyatida) aslida Peshariq va Ortariq 
bo'lgan. Fonetik o'zgarishlar oqibatida boshqa ma'noli toponimlarga 
aylangan. Toponimlarning to'g'ri yozilishi masalasining murakkabligi 
shundaki, ular turli tillarda bo'lib, aslida o'sha tillar qoidalariga muvofiq 
yoziladi. Boshqa tillarga o'tganda talaffuzida ham, yozilishida ham 
o'zgarishlar bo'lishi mumkin.
Ko'pchilik mamlakatlarda geografik nomlarning to'g'ri yozilishiga 
katta ahamiyat beriladi. Masalan, Buyuk Britaniyada geografik nomlar
komiteti, AQShda geografik kengash, Belgiyada Toponimika va dialektlar 
komissiyasi geografik nomlarning to'g'ri yozilishini tartibga solib turadi. 
Rossiya Federasiyasida Ensiklopediya Bosh tahririyati toponimlar va 
terminlarning to'g'ri yozilishini boshqaradi.
O'zbekistonda Atamalar qo'mitasi tashkil etilgan. Bulardan tashqari 
toponimika komissiyalari mavjud. Shunga qaramay geografik nomlarning 
yozilishida chalkashliklar ko'p uchraydi. Geografik nomlarni to'g'ri yozish 
juda muhim. Bu xalqning bilim va madaniy saviyasini ko'rsatadi. Kundalik 
matbuotda, xususan gazetalar, jurnallarda, radio va televideniyeda,
darsliklarimiz hamda badiiy adabiyotda mamlakatimizga va chet ellarga doir 
minglab geografik nomlar uchraydi. Bularning hammasini ham to'g'ri 
ekanligiga hech kim kafolat bera olmaydi. Hatto davlatlar nomi (shahar, 
qishloq va h.klarni qo'yaturaylik) har hil aytiladi, har hil yoziladi. Biri 
Olmoniya desa, biri Germaniya, biri Fransiya desa, biri Farangiston deydi, 
biri Tursiya desa, yana biri Turkiya deydi.
Ko'pchilik xalqlarda geografik nomlarni yozishda traskripsiya usuli 
eng ko'p qo'llaniladi. Transkripsiya deganda geografiyada nomlarni 
talaffuziga qarab yozish, ya'ni quloqqa qanday eshitilgan bo'lsa, shunday 
yozish tushuniladi. Toponimikada transkripsiya kengroq ma'noda ham 
qo'llaniladi. Bunda geografik nomlar transkripsiyasi deganda talaffuziga 
ko'ra yozish ham, tarjima ham, qanday yozish masalasi ham, umuman 
geografik nomlar imlosining barcha masalalari nazarda tutiladi. Lekin 
geografik nomlarni talaffuziga qarab yozish ko'pincha to'liq bo'lmaydi. 
Chunki boshqa tillarda mavjud bo'lgan ba'zi bir harf va tovushlar o'zbek 
tilida bo'lmasligi mumkin. Masalan, rus tilidagi щ, ц harflari o'zbek tilida 
yo'q. Yoki o'zbek tilida mavjud bo'lgan q,o',g',h,j rus tilida yo'q. Bunday 
hollarda tilida yo'q tovushlar ularga yaqinroq bo'lgan boshqa tovushlar 
(harflar) bilan almashtiriladi. Bunday hollarda transkripsiya shartli fonetik 
transkripsiya bo'ladi. Chet ellar tillaridagi geografik nomlarni yozishda 
ba'zan transliteratsiya usuli qo'llaniladi. Bunda nomlar biron boshqa tildan 
ko'chirilganida harfma–harf yozish, ya'ni chet tillar alifbosidagi harflarni 

---

23
o'zimizdagi harflar bilan almashtirilib yoziladi. So'zning qanday talaffuz 
qilinishi e'tiborga olinmaydi.
Geografiyada nomlarni yozishning bir qancha tartib qoidalari 
mavjud.
Chet el nomlarini yozishda ko'pincha transkripsiya usuli qo'llaniladi. 
Ba'zan transliteratsiya usulidan foydalaniladi. Umuman, har bir geografik 
nomni uning mahalliy tildagi asl talaffuziga yaqinlashtirib yozishga harakat 
qilinadi. Keyingi yillarda bir qancha nomlarning asli tiklandi. 
Qozog'istondagi Shevchenko Oqtov, Olmaota Almati, Qirg'izistondagi 
Frunze Bishkek, Tojikistondagi Leninobod Ho'jand deb ataladigan bo'ldi.
Agar biror mamlakat o'z nomini, poytaxti, shahar, qishloq va boshqa 
geografik obyektlari nomini o'zgartirishni rasmiy ravishda taklif etsa, o'zbek 
tilida ham o'sha nom qabul qilinadi. Masalan;