Biologik faol moddalar olish texnologiyasi

usuli va sharoitlarini 
to‘g‘ri tanlash tayyor maxsulotni olishni 
iqtisodiy rentabelligini ta’minlab beradi. 
 
3-Mavzu: Biologik faol moddalarni tayyorlash. 
Reja: 
1. Xromatografiya usullari va ularni amaliyotda qо‘llash. 
2. Adsorbsion xromatografiya 
3. Ion almashinuv xromatografiya 
4. Moddalarni tozalashning xromatografiya usullari. 
5. Gel xromatografiya 
6. Yuksak samaradorlik xromatografiya 
Xromatografiya tashkilotchisi M.S.Svet bо‘lib, hozirgi vaqtda bu usul keng kо‘lamda 
rivojlanib kelmoqda. Hozirda xromatografiya usullarining yangi variantlari ishlab 
chiqarilmoqda, bularga ion almashinuv, adsorbsion xromatografiyalari kirishi mumkin. 
Oxirgi yillarda bu xromatografiya usullari kо‘pgina bioximik kuzatuvlarda keng 
kо‘lamda qо‘llanilmoqda. Bu usul bioximiya savollarigsha foydali bо‘lib, gormonlar, 
vitaminlar, antibiotiklar va boshqa biologic moddalarni kuzatish ishlarida qо‘llanilib 
kelinmoqda. Xromatografiya usuli davolash muassasalarida, klinik analizlarni aniqlashda ham 
ishlatilib kelinmoqda.1850-1910 yillar davrida ba’zi izlanuvchilar – Runge, Shenbeyn va 
boshqalar qog‘oz xromatografiyasi usulini qо‘llab kelganlar.Masalan, olim Pliniy temir sulfat 
papirusini aniqlashda shimdirilgan yong‘oq ekstraktini qо‘llagan. Filtr qog‘ozda birikmalarni 
bо‘lishi adsorbsiya va ion almashinuviga bog‘liq bо‘lishi mumkin. Adsorbsion 
xromatografiya uchun olim Goppelsreder о‘z tadqiqotida organik va noorganik eritmalarni 
filtr qog‘ozda aniqlash yо‘llarini kuzatib chiqqan. Moddalarni filtr qog‘ozida adsorbsiyalash 
uchun turli xil birikma komponentlari eritmasini qog‘oz orqali о‘tkazib, ajratib olinadi. Filtr 
qog‘ozda moddalarni ajratish, masalan ishlov berilgan alyuminiy gidroksidi adsorbsion 
xromatografiya misol bо‘la oladi. Ion almashinuv xromatografiyasi qog‘ozda moddalarni 
ajratishda о‘z ta’sirini kо‘rsatishi mumkin. Ion aralashmasini ajratishda sellyuloza guruhi 
ifloslanish orqali berishi mumkin. Hamma adsorbsion va xromatografiya usullari filtrlovchi 
qog‘ozda aniqlanadi, lekin ikki aralashmaydigan faza orasidagi bо‘linish muhim rol о‘ynaydi. 
Kopsden aminokislota aralashmasini bо‘lish ishida shuni kuzatdiki, ma’lum miqdorda 
suv aralashtirilgan eritmani qо‘llash yaxshi ajratmalarni oshishga ta’sir qilishi mumkin ekan. 
Suv bilan tо‘yintirilgan eritma qog‘ozdagi harorati bilan aralashmani bо‘linishiga olib keladi. 
Sellyuloza tо‘qimasi suvga kuchli ta’sir kо‘rsatib, organik eritmaga о‘z kuchini kо‘rsatadi, 
shuning uchun qog‘ozni, statsionar suvli fazani tashuvchi sifatida keltirish mumkin. Erituvchi, 
qog‘oz uchastkasi orqali yо‘nalganda, tarkibidagi erigan modda, organik va statsionar suvli 
faza xarakati orqali bо‘linish sodir bо‘ladi. Shunday qilib, ba’zi moda qismi qog‘ozdan 
organik moddaga о‘tadi. Qachonki xarakatlanuvchi suyuqlik, qog‘oz uchastkasiga yetganda 

---

tarkibida eruvchi modda, qolmaganda, Yana qayta taqsimlash hosil bо‘ladi. Bu gall eruvchi 
uzluksiz yо‘nalishda, ikki faza oralig‘ida qayta taqsimlanib, moda, qog‘ozdagi bir nuqtadan 
ikkinchi nuqtaga о‘tadi. Filtrlovchi qog‘ozda xromatografiya vaqtida boradigan jarayonni, 
suyuqlik-suyuqlik sistemasidagi uzluksiz ekstraksiyasiga solishtirish mumkin.Bunga Martin 
va Sindis olimlarning aminokislotalarni ajratish eksperimentida, uzluksiz ekstraksion 
kolonnada, suyuqlik-suyuqlik sistemasini misol qilib keltirish mumkin. 
Bu murakkab ish, yengillashtirib, bir fazani immobillash yо‘li bilan yaxshilaydi, ya’ni inert 
tashuvchini kuchsiz adsorbsion xususiyati orqali silikagelda, kraxmalda yoki qog‘ozda 
amalga oshiriladi. 
Bu izlanuvchi olimlar, xromatografiyani yaratib, fraksion kolonnadagi distillyatsion 
jarayonga asoslandilar. Bu ish xromatografiya kolonkasi joyini, eritilgan modda 
konsentratsiya jarayoni va kolonka uzunligi, ajratish qobiliyati tavsifini kо‘rsatib berish 
mumkin. Xromatografik kolonka erigan moddaning о‘rtacha konsentratsiyasini xarakatsiz 
(selikogel) faza qatlamini tengligini kо‘rib chiqishga muvaffaq bо‘lindi. Adsorbsion, ion 
almashinish va boshqa xromatografiya usullari turli xil olimlar bilan turlicha usullar bilan 
keltirilgan. 1960 y. Shenbeyn «kapillyar analiz» xromatografiya usulini kо‘rib chiqdi. Gordon 
va 
Martin 
birinchi 
bо‘lib, 
aminokislota 
aralashmasini 
qog‘ozda birikmaydigan 
xromatografiya usuli asosida ajratishni e’lon qilishdi. Bu usul quyidagicha: Xromatografiya 
uchun apparat, filtr qog‘ozning yuqori qismi latokka tushirilgan, erituvchidan, erituvchidan 
tashkil topgan. Bu usullardan tashqari mikrobiologik va ferment usullari mavjud. 
Mikrobiologik usul, vitaminlar va antibiotiklarni xromatografik baholashda qо‘llaniladi. Oqsil 
fermentlarini bо‘lish usuli qog‘oz xromatografiya yо‘li bilan amalga oshiriladi. 
Xromatografiya usuli bilan bо‘lish, doimiy daraja asosida 
bajarilishi maqsadga muvofiqdir. Yoki xromatografiya kamerasiga joylab, elektr termostat 
boshqaruvida olib borish mumkin. Kamera erituvchi aralashmasi bilan ta’minlanishi zarur. 
Buning uchun 24 soat oldin kameraga, erituvchi solingan idish qо‘yilishi kerak. Boshqa usuli 
kamera devoriga filtr qog‘oz о‘rnatiladi, filtr qog‘ozning bir qismi kamera pastida. Erituvchi 
solingan idishga tushirilgan bо‘lishi kerak. Xromatografiyadagi standartga solishtiriladi. 
Adsorbsion va ion almashinuv xromatografiya usullarini amaliyotda qо‘llash va konkret 
Amaliy masalalarni xal qilishda asosiy me’zon hisoblanadi. Moddalarni tozalashda 
xromatografiyaning xar usullaridan foydalanish mumkin. Bularga misol qilib quyidagi 
xromatografiya usullarini keltirish mumkin: 
1. Gel-filtratsiya xromatografiya 
2. Yuksak samaradorli xromatografiya 
3. Ion-almashinuv xromatografiya 
4. Biospetsifik xromatografiya 
Ekstragentdan modda ajratib olindi, lekin u toza emas. Chunki unga о‘xshash molekulalar, 
о‘sha sharoitda eriydigan moddalar ham о‘tishi mumkin. Ularni tozalash yо‘llari bor, lekin 
ba’zi moddalarni tozalash yо‘llari juda mushkul. Ularni tozalash uchun 30-bosqichli jarayon 
olib boriladi. Uni amalga oshirsak, juda qimmatga tushib ketadi. Svet degan olim filtr 
qog‘ozini о‘simlik ajratmasiga tushirganda xar xil ranglar hosil bо‘lishini kо‘rgan, shu tariqa 
xromatografiya (xromos- rang) vujudga kelgan. Gel-filtratsiya xromatografiyasi qattiq ham 
emas, suyuq ham emas. U juda tez shishadi. Katta molekulalar gelning katta g‘ovaklariga 
kiradi, kichik molekulalar kichik g‘ovaklariga kiradi. Teshigi qancha katta bо‘lsa, katta 
molekulalar tushadi. Inglizchadan tarjima qilinsa, gel- xromatografiyasi g‘alvir 
xromatografiyasi deyiladi. Sefadeks, agaroza kabi adsorbentlar bilan kolonkani tо‘latadi. 

---

Qandaydir eritma olib yuqoridan yuborilsa, bunda katta molekulalar birinchi bо‘lib tushadi. 
Yuqori samarali xromatografiya – HPLC. Ishlatilayotgan adsorbent mayda bо‘lsa, uning satxi 
1 guruhda kо‘p bо‘ladi moddalarni maydalaversak, u zichlashib, unga suyuqlik о‘tmay qoladi. 
Natijada modda erimay, xromatografiya ketmaydi. Juda mayda adsorbentlarni yirik 
sorbentlarga kirgiziladi. Bu xromatografiya usulini fizik-ximiklar taqdim etishgan. 
Elektrolit moddalarning ionlari bilan ion almashinuvchi sorbentning ionogen guruhlari 
о‘rtasida borayotgan ion almashinish jarayoniga ion almashinish xromatografiyasi deyiladi. 
Sо‘nggi vaqtlarda biospetsifik xromatografiya paydo bо‘ldi. Shu xromatografiyani kashf 
qilgan olimlar Nobel mukofatiga sazovor bо‘lganlar. Afin xromatografiyasi – biospetsifik 
xromatografiyadir. Tabiatda shunday moddalar borki, bir-biri bilan bog‘langanda, juda 
mustahkam bog‘lar paydo bо‘ladi. Misol uchun, vitamin N (biotin) va avidin (tuxum oqsili) 
bilan juda kuchli birikma boradi, 10 - ta begona molekulalar ichidan 1 ta molekula biotin 
bо‘lsa, avidin uni tortib olib, biriktirib oladi. 
Tripsin fermentini mosh, nо‘xotdagi ingibitori bо‘lib, uning konstantasi 10 – ta begona 
molekulalar ichidan 1 ta tripsin ingibitor topib biriktirib olib, ingibirlab qо‘yadi. Tripsin 
ingibitor tripsin+ Jkompleksi Tripsin oldin oshqozondan suv bilan ekstraksiya qilinadi, sо‘ng 
uni (NH4)2SO bilan chо‘ktirib, tripsin olinardi. U yerda tripsin 1 % ham bо‘lmasdi. Hozirda 
tripsinning ingibitorini bedadan olinadi. Olingan ingibitorlarni qattiq jismga ulanadi. Ingibitor 
qattiq jism-kapronning tarkibiga ulanib qoladi. Tripsinning suvli eritmasini olib, nasos bilan 
adsorbent tо‘ldirilgan kolonkadan oqizib tushirsak, har bir molekula ingibitor tripsinni ulab 
oladi. Tozaroq bо‘lishi uchun toza suv bilan yuvib olinadi. 
Xromatografiya murakkab ko'pkomponentli aralashmalarni tahlil qilish uchun 
ishlatiladi. Xromatografik usullar uchuvchan uglevodorodlar va biologik suyuqliklarni o'z 
ichiga olgan organik moddalarning sifat va miqdoriy tarkibini aniqlaydi. Farmatsevtika, 
tibbiyot, neftni qayta ishlash, kimyoviy ishlab chiqarish va boshqa sanoat tarmoqlari xom-
ashyo va tayyor mahsulotlar sifatini nazorat qilish uchun xromatograflardan foydalanadi, 
shuningdek ularning yordami bilan ekologik xavfsizlik standartlariga muvofiqligini 
ta'minlaydi. 
Xromatografik tahlil usullaridan keng foydalanish ularning xilma-xilligi va o'ziga 
xosligi bilan bog'liq bo'lib, quyida u haqida ma’lumotlar keltirilgan: 
Xromatografiya haqida umumiy ma'lumotlar 
Xromatografik tahlil usullari eritilgan namuna bilan statsionar sorbent bilan 
harakatlanuvchi faza (eluent) o'rtasida sodir bo'ladigan sorbsiya-desorbsiya siklik 
harakatlariga asoslangan. Murakkab aralashmalarning tarkibiy qismlari har xil sorbsiya 
xususiyatiga ega va statsionar faza bo'ylab o'tishi har xil tezlikda va har xil miqdorda so'riladi. 
Natijalarni keyingi o'rganish va ularni standart bilan taqqoslash reaktivning aniq tarkibini 
aniqlashga imkon beradi. 
An'anaviy usulda rivojlangan sirtga ega bo'lgan material statsionar faza sifatida 
ishlatiladi va inert gaz yoki suyuqlik oqimi elim sifatida ishlaydi. Elyentni sorbent qatlami 
orqali filtrlash sorbtsiya va desorbsiyani ko'p marta takrorlanishiga olib keladi, bu esa 
xromatografik tahlil usullarini boshqa analitik usullardan ajratib turadi va ularning 
samaradorligini belgilaydi. 
Sifatli va miqdoriy tahlil 
Xromatografik tahlil usullari moddaning sifat va miqdoriy tarkibini belgilaydi. Sifatli 
testlarda namuna olingan parametrlarni ma'lumotlar kutubxonasida saqlanadigan mos 
yozuvlar qiymatlari bilan taqqoslab, uning xromatogrammasi bilan aniqlanadi. 

---

Tahlilning miqdoriy usuli aralashmalarning kontsentratsiyasiga qarab hosil bo'ladigan 
tepaliklarni o'lchashga asoslangan. Laboratoriya xromatogrammasini quyidagi usullardan biri 
yordamida tekshiradi: 
Mutlaqo kalibrlash usuli. Tepalik parametrlarining turli moddalar kontsentratsiyasiga 
bog'liqligi eksperimental tarzda aniqlanadi. Keyin grafikalar va jadvallar tuziladi, ular bilan 
keyinchalik xromatogramma taqqoslanadi. Oddiyligi va yuqori aniqligi tufayli iz izlarini 
aniqlash uchun usul asosiy hisoblanadi. 
Ichki normallashtirish usuli. Tanlangan tepalik parametrlarining yig'indisi (masalan, 
ularning balandligi yoki maydoni) 100% ga teng. Keyinchalik, o'rganilgan tepalikning 
balandligining umumiy qiymatga nisbati hisoblanadi, buning natijasida namunadagi ma'lum 
bir komponentning massa ulushi aniqlanadi. 
Ichki standart usul. Aralashga standart modda kiritiladi, buning uchun kalibrlash egri 
chizig'i oldindan ma'lum. Keyin o'rganilayotgan komponentlarning eng yuqori nuqtalari 
"standart" ning eng yuqori nuqtalari bilan taqqoslanadi. Usul o'zgaruvchan, ammo ma'lum 
miqdordagi tahlil qilinadigan tarkibiy qismlarga ega kompozitsiyalarni o'rganishda 
qo'llaniladi.