Scientific works

 
Azərbaycan 
Respublikası  Statistika  Komitəsinin  saytı. Naxçıvan  iqtisadi  rayonu.                                                                    
3.
 
“Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  -90”. Elmi-publistik  jurnal,  2014 

 
 
- 202 - 
4.
 
“Daha bir   uğurlu  il”.  Şərq qapısı   qəzeti,  2014-cü  il  15 yanvar 
5.
 
“Naxçıvan  –  soragi  min  illiklərdən  gələn  qədim  Azərbaycan  diyarıdır”.  Nax.MR  –  90”.  Xalq  qəzeti, 
2014-cü  il  10  iyun 
6.
 
“Naxçıvanın  tarixi  inkişafı  çox  mühüm  və  şərəfli  dövrünü  yaşamaqdadır”.  Arazın  səsi  qəzeti,  2014-ci 
il  10  yanvar   
7.
 
 “İnkişafın  Naxçıvan  modeli”.  Şərq qapısı,  2012-ci  il  13 iyul   
8.
 
www.economy.gov.az 
9.
 
http://www.azstat.org/region/az/001.shtml 
Azərbaycan 
Respublikası  Statistika  Komitəsinin  sayti. 
10.
 
Naxçıvan  MR. Statistika  komitəsinin  materialları.  2013 
11.
 
N.H.İbrahimova.  Regionda  aqrar  sahənin  istehsal  iqtisadi  əlaqələrinin  təkmilləşdirilməsi 
istiqamətləndirilməsi  Naxçıvan,  2013,  121  s. 
12.
 
M.S.Bağırov.  Kənd  təsərrüfatında  istehsal  və  satış  münasibətlərinin  vəziyyəti  və  xüsusiyyətləri. 
Naxçıvan,  2014,  106  s. 
13.
 
M.S.Bağırov.  Aqrar  sahədə  resurs  potensialı,  onun  istehsal  və  satış  sisteminin  formalaşdırılmasında 
rolu.  Naxçıvan,  2014,  129  s.  
 
ABSTRACT 
Nuriyai  brahimova 
 
The sustainable development of agricultural  branch  in  Nakhchivan 
 
In observed  the period  of development  in  Nakhchivan  as every place  of Azerbaijan. 
Our autonomous  republic  in the first  place among  the regions  in  development. 
The  article  deals  with  the  results  of  social  economical  development  in  2013,  the  duties  in  2014,  the 
successful  results  in  agricultural  development  and the policy  of invests  station. 
 
РЕЗЮМЕ 
Нурия Ибрагимова 
Устойчивое развития аграрной отрасли в Нахчыванской Автономной Республике  
 
Как  и  во  всех  местностях  Азербайджана  в  Нахчыване  наблюдается  эпоха  развития. 
Автономная  республика  в  результате  нахождения  районов  на  пути  усовершенствования  стоит  на 
передовых  позициях. 
 
К  статьте  повесвуется  об  итогах  социально-экономического  развития  автономной 
республики,  об  обязанностях  поставленных  на  2014-ый  год,  о  претворении  в  жизнь  еффективной 
инвестиционной  политики  и о благонолучных  итогах  в аграрной  сфере. 
 
 
NDU-nun  Elmi  Şurasının  30  mart  2015-ci  il  tarixli  qərarı  ilə  çapa  tövsiyə 
olunmuşdur  (protokol  № 08) 
         Məqaləni  çapa təqdim  etdi:  İqtisad üzrə elmlər doktoru T.Abbasov 
 
  
НАХЧЫВАН  ДЮВЛЯТ   УНИВЕРСИТ ЕТ И.  ЕЛМИ  ЯСЯРЛЯР,  2015,  № 2 (67) 
 
NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y
.
  С ЖЫЕНТЫФЫЖ  WО РКС ,  2015,  № 2 (67) 
 
НАХЧЫВАНСКИЙ  ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ  УНИВЕРСИТ ЕТ .  НАУЧНЫЕ  ТРУДЫ,  2015,  № 2 (67) 
 
KƏMALƏ TƏHMƏZBƏYOVA 
Naxçıvan Dövlət Universiteti 
UOT:  330.1 
ГЛОБАЛ МЦНАСИБЯТЛЯРİN 
FORMALAŞMASI VƏ ИНКИШАФ ИСТИГАМЯТЛЯРИ 
 
 
Açar  sözlər: Qloballaşma,  İEÖ, İEOÖ,  BMT, ÜTT, inteqrasiya, ticarət 

 
 
- 203 - 
 
Key words  :  innovation, export marketinq, progress, qlobalization 
 
Ключевые  слова:  инновация,  экспорт,  маркетинг,  экономический  прогесс, 
глобализация 
 
Бейнялхалг  мцнасибятляр  илк  юнcя  юзцнц  садя  тиcарят  ялагяляри  формасында 
эюстярмиш вя кортябии шякилдя базарлар васитяси иля тянзимлянмишдир. Бу мцнасибятляр 
мцяййян  сябяб  вя  мягсядляр  зямининдя  баш  вермишдир.  Инсанларын  сцрятли  артымы  вя 
инкишафы  йени  тялябляр  доьурмуш,  лакин  бу  тяляблярин  юдянилмяси  мадди  немятлярин  
чатышмазлыьы  иля  мцшайiят  олунмушдур.  Демяли  юдянилмяйян  тяляб  артыглыьы 
формалашмыш  вя  инсанлар  бу  тялябляри  юдямяк  мягсядиля  даща  мцнбит  торпаглар, 
сярвятляр  ахтарышына  чыхмышдылар.  Йени  мяканларын,  юлкялярин,  мядяниййятлярин, 
сярвятлярин  мцхтялифлийи  вя  ейни  заманда  тяляб  олунан  малларын  диэяр  юлкялярдя 
мювжудлуьу,  тижарят  ялагяляринин  йаранмасына  сябяб  олмушду.  Беляликля  харижи 
ялагяляри  доьуран  илкин  сябяб  юдянилмяйян  тялябдирся бу ялагялярин айры-айры шяхсляр 
тяряфиндян  эениш  вцсят  алмасынын  ясл  сябяби  даща  чох  газанмаг  арзусу  олмушдур. 
Сонралар  харижи  тижарят  дювриййясинин  ящямиййятини  Давид Рикардо «Sийаси игтисад 
вя  верэи  ганунларынын  принсипляри»  ясяриндя  даща  айдын  якс  етдирмишдир.  Д.Риkардо 
йазырды:  “Xарижи  тижарят  ялагяляри  нисби  цстцнлцк  принсипини  нязяря  алмагла  щяйата 
кечирился  даща  чох файда вя мянфяят эятиряр.” Д.Риkардонун нисби цстцнлцк нязярий йяси 
азад  тижарят  принсипляри  ясасында  щяйата  кечириля  билярди.  Лакин  дювлятлярарасы 
тижарят  маневрляринин  олмасы  бу  просеси  лянэидирди.  Бу  мягсядля  дя  Д.Риkардо 
щюкумяти  беля  маневрлярдян ял чякмяйя чаьырды, лакин бу чаьырышлары жавабсыз галды. 
Арашдырмалар  эюстярир  ки,  Инэилтяря  азад  тижарят  сийасятини  1840-жы  илдя 
Д.Риkардонун  юлцмцндян  17 ил кечяндян сонра гябул етди. Бундан сонра Инэилтяря 70-жи 
илляря  гядяр  дцнйанын  ян  варлы  юлкяси  олду.  Апардыьымыз  тядгигатлара  ясасян  дeйя 
билярик  ки,  тижарят  ялагяляринин  эенишлянмяси  йалныз нисби цстцнлцк вя юдянилмяйян 
тялябляря  ясасланмыр.  О  ейни  заманда  истещсалчылар  вя  тажирляр тяряфиндян йарадылан 
тялябляря  дя  ясасланыр.  Буну  даща  айдын  баша  дцшмяк  цчцн  кичик  мисала  бахаг. 
Азярбайжан банансыз вя кофесиз йашайа биляр. Лакин тижарят ялагяляриня эирян тажирляр 
щямин  мящсулларын  файда  вя  ящямиййятини  анлайараг  онлары  юлкяйя  эятирилмиш,  бу 
маллара йаранан мараг тялябя чеврилмиш, сонралар харижи тижарят дювриййясинин бюйцк 
бир щиссясини тяшкил етмишди. Арашдырмайа ясасян дeйя билярик ки, бу тяляб зярурятдян 
дейил,  йени  таныш  олмайан  маллара  марагдан  доьан  тялябдир  вя  йа  тялябатдыр.  Лакин  бу 
тяляби  арзу  олунан  тялябля  гаршылашдырмаг  олмаз.  Йени  зярури  маллара  йийялянмяк 
арзусу, 
жямиййятин 
сосиал-игтисади 
инкишафына 
уйьун 
олараг 
инсанларын 
психолоэийасында,  фикирляриндя  формалашыр.  Сонра  бязи габагжыл инсанлар тяряфиндян 
щяйата  кечирилир.  Мясялян,  цтцлямяк  ишинин  чох  вахт  апармасы,  ялля  палтар  йумаьын 
язиййятли  бир  иш  олмасы,  инсанларын  шцурларында  бу  ишин  даща  асан  баша  эялмяси 
арзусуну  доьурур.  Артыг  палтарйуйанларын  мейдана  эялмяси,  тякмилляшдирилмяси 
сонрадан  онлара  гурутмаг  вя  цтцлямяк  имканларынын  верилмяси  вя  с.  демяк  олар  ки, 
эюзлянилян  вя  йа  арзу  олунан тялябин юдянилмясидир. Мараглы бурасыдыр ки, биз тяляби 
йаранма сябябиня эюря 2 йеря айыра билярик, 1-жи тябии шякилдя инсан ещтийажларындан 
доьан,  2-жи  мараглар  ясасында  йарадылан  тяляб.  Демяли  цмуми  тялябат  тарихян  мювжуд 
олан  вя  йарадылан  тялябə  айрылыр.  Беляликля  биз  дювлятлярарасы  тижарят  ялагяляринин 
формалашмасынын  бир  сыра  елементлярини  ачыглайа  билярик.  Тядгигатлара  ясасланараг 
дeйя билярик ки, бу елементляр ашаьыдакылардан  ибарятдир: 
1.  Тябии  сярвятлярин  гейри-бярабярлийи.  2.  Жоьрафи  иглимин  шяраити.  3.   
Ихтисаслашма  дяряжяси. 
Заман  кечдикжя  садя  тижарят  ялагяляри  эенишлянир,  онда  кямиййят  вя  кейфиййят 
дяйишмяляри  баш  верир.  Дювлятлярарасы  рягабят  эцжлянир.  Рягабятя  давам  эятирмяк  вя 
даща  чох  газанмаг  арзусу  садя  тижарят  ялагялярини  юз  мaжярасындан  чыхарыр  вя  даща 
эениш  сащяляри  ящатя  етмяйя  сювг  едир.  Тядгигатларa  əsasən  deyə  bilərik    ки,  бу  ися 

 
 
- 204 - 
тяжрцбяли  маркетологларын  олмасына  вя  онларын  сямяряли  ишиня  ясасланыр. 
Marketoloqlara  belə  tərif  verə  bilərik,  “Маркетинэ  менежерлярин  саь  яли  мцяссисянин 
эялирлярини  тямин  етмяк  мягсядиля  бюйцк  иш  планына  малик  олан,  ейни  заманда 
истещлакчыларла  файдалы ялагяляр  гуран вя ону идаря едян шяхсдир.” 
Маркетологлары  фяалиййятinə  görə  2  група  бюлмяк  олар:  йерли  шяраитдя  фяалиййят 
эюстярян маркетологлар вя глобал сявиййяли маркетологлар. Яслиндя маркетологларын ясас 
вязифяси  истещлакчыларла  файдалы  ялагялярин  гурулмасы  мясялясидир.  Лакин  бу 
вязифялярин  глобал  сявиййядя  йериня  йетирилмяси  олдугжа  мцряккяб  бир просесдир. Беля 
ки,  мцяссисялярин  глобал  сявиййядя  фяалиййят  эюстярмяси  вя  газанж  эютцрмяси 
бейнялхалг  алямдя  рягабят  мцбаризясиня  давам  эятирмяси  демякдир.  Мцяссисянин  бу 
мцбаризяйя  давам  эятирмяси  бир  баша  маркетологларын  ишиндян,  онларын  чевик 
фяалиййятиндян  асылыдыр.  Айдындыр  ки,  глобаллашма  вя  диэяр  юлкялярдя  игтисади 
ялагяляря  эирмяк  щямин  юлкяляря  интеграсийа  олунмаьы  тяляб  едир.  Бу  мягсядля  дя  щяр 
бир  ширкятин  маркетологу  игтисадi  ялагяляр  гуражаьы  юлкянин  мядяниййятини,  адят-
янянялярини, психолоъи дурумларыны, елми-техники наилиййятлярини вя сийаси-игтисади 
дурумуну  юйрянмялидир.  Тядгигатлара  ясасланараг  дeйя  билярик  ки,  юлкяляр  юз  иш 
просеслярини,  истещсал  шяраитляринi  вя  истещсал  едянляри,  ямтяяляри  маркетологун 
юйряндийи  мцщитя  вя  истещсал  критерийаларына  ясасян  формалашдырмалы  вя  бу  заман 
фяалиййят  эюстяряжяйи  щяр  щансы  бир  юлкянин  игтисади-щцгуги  базасына  ямял 
етмялидирляр.  
Эюрцндцйц  кими  щяр  бир истещсалчы даща чох газанж эютцрмяк мягсяди иля диэяр 
юлкялярин  тяжрцбясиндян,  елми-техники  наилиййятляриндян,  интеллектуал  мцлкиййятдян 
истифадя  етмяк  мяжбуриййятиндя  галыр.  Беляликля  харижи  тижарят  ялагяляри  диэяр 
игтисади  ялагяляр  йаранмасына  сябяб  олур.  Садя  тижарят  ялагяляри  эетдикжя  мцряккяб 
игтисади ялагяляря  дюнцр вя юзц дя бу ялагялярин тяркиб щиссяси олур.   
Щяр бир дювлят игтисади ялагяляри юз милли чярчивясиндя тянзимлямяйя чалышыр. 
Лакин бу ялагяляр инкишаф едиб тядрижян глобал характер алдыьына эюря онун бейнялхалг 
тянзимлянмясиня  ещтийаж  дуйулур.  Тядрижян  бу  мцнасибятляри  тянзимляйян  бейнялхалг 
тяшкилатлар  формалашыр,  онун  щцгуги  базасы  йараныр  вя  заман  кечдикжя  бейнялхалг 
инкишаф  темпиня  уйьун  тянзимлянир  вя  йениляшдирилир.  Тядгигатлара  ясасланараг  дeйя 
билярик  ки,  “Bейнялхалг  мцнасибятляр  шяхси  мянафелярдян  доьан  мцхтялиф  сащяляри 
ящатя  едян вя кцтляви ящямиййят дашыйан дювлятлярарасы мцнасибятляр системидир.” 
 İlk  beynəlxalq  təşkilat  Vaşinqton    konfransında  yaradılan  millətlər  liqası  olmuşdur.  1922-ci 
ildə  onun  nizamnaməsi  dünyanın  44  dövləti  tərəfindən  imzalanmışdır.  Bununla  müvəqqəti  olsada 
dünyada  əmin  -  amanlıq  bərpa  olundu  və  SSRİ  onun  proletar  inqilabına  qarşı  mübarizə  tədbirləri 
nəzərdə  tuturdu.    Lakin  iri  dövlətlər  sülh  müqaviləsinin  şərtlərinə  əməl  etmədilər.  Məhz  buna  görə 
də    qlobal  təşkilat  olan  millətlər  liqası  çox  yaşamadı.  Araşdırmalar  göstərir  ki,  Millətlər  liqasının 
tərkibinə  daxil  olan  dövlətlər  yenidən  müharibəyə  cəlb  olundular.  Onların  yaratdıqları  “Millətlər 
liqası”  beynəlxalq  münasibətlər  və  sivil  birgə  yaşayış  qaydaları  öz  yerini  II  dünya  müharibəsinə 
verdi.  “Millətlər  liqası”  formal  olaraq  fəaliyyətini  1946-cı  ilə  qədər  davam  etdirsə  də,  əslində  o  öz 
fəaliyyətini  faktiki  olaraq  1939-cu  ildə  başa  vurmuşdur.  II  dünya  müharibəsinin  vurduğu  ağır 
yaralar  xalqları  və  onları  təmsil  edən  başbilənləri  yenidən  düşünməyə  vadar  etdi.  Araşdırmalar 
göstərir  ki,    müharibənin  doğurduğu  ağır  nəticələrə  son  qoymaq  və  daha  təhlükəsiz  dünya  yaratmaq 
məqsədi  ilə  dünyanın  50-dən  çox  dövləti  ABŞ-ın  San-Fransizko  şəhərində  toplandı.  Bu  toplantının 
əsas  məqsədi  xalqların  kollektiv  təhlükəsizliyini,  dövlətlərarası  ziddiyyətlərin  aradan  qaldırılması, 
ölkələrin  bir-birləri  ilə  əməkdaşlığa  başlaması,  müharibədən  sonrakı  sərhədlərin  və  sosial-iqtisadi 
problemlərin  birgə  həlli  oldu.  Bu  müzakirədə  qurumun    adı  da  müəyyənləşdirildi.  Belə  ki,  1944-cü 
il  iyun  ayının  26-da  qurumun  adının  Birləşmiş  Millətlər  Təşkilatı  olduğunu  bəyan  etdilər. 
Bununlada  dünya  tarixində  yeni  mərhələ  başlandı.  BMT-nin  nizamnaməsi  təsdiqləndi.  Bununla  da 
BMT-nin  fəaliyyətinin  istiqaməti  müəyyənləşdirildi. 
1.Beynəlxalq  və  təhlükəsizliyi  təmin  etmək.  2.  Millətlər  və  təşkilatlar  arasında  dostluq 
münasibətlərini  yaratmaq.  3.  İqtisadi,  sosial,  mədəni  və  humanitar  xarakterli  beynəlxalq 

 
 
- 205 - 
problemlərin  həllində  irqindən,  cinsindən,  dilindən,  dinindən  asılı  olmayaraq  insan  hüquqları  və 
əsas  azadlıqlarına  hörmətlə  yanaşmaq    və  beynəlxalq  əməkdaşlığı  təmin  etmək.  4.  Dövlətlərin 
fəaliyyətinin  və ümumi  maraqlarının  razılaşdırılmasını  təmin  edən mərkəzə  çevirmək. 
         Beləliklə  Beynəlxalq  münasibətlər  sisteminin  1648-ci  vestal  sazişindən  başlanan  formalaşma 
tarixi  ikinci  dünya  müharibəsindən    sonra  Yalta-Potstam  sülh  sazişinin  bağlanması  və  BMT-nin 
yaranması  ilə  başa  çatdı.  Araşdırmalar  göstərir  ki,  BMT-nin  nizamnaməsinə  imza  atan  və  müxtəlif 
ictimai-iqtisadi  quruluşa  malik  olan  dövlətlər    dinc  yanaşı  yaşamaq,  kollektivi  sülh  və  təhlükəsizliyə 
nail  olmaq  haqqında  saziş  və  razılaşmaları  tezliklə  pozmağa  başladı.  İki  sistem  -ABŞ  və  SSRİ 
arasındakı  mübarizə  BMT-nin  qlobal  sülh  və  əminamanlıq,  dostluq  siyasətinə  zərbə  vurdu.  1945-ci  
ildə  ABŞ-da  Atom  bombasının  kəşvi  və  Yaponyada  onu  sınaqdan  çıxarması  BMT-nin 
nizamnaməsinin  gobud  şəkildə  pozulmasına  misaldır.  Tezliklə  ABŞ-ı  BMT-nin  fəaliyyətini  onun 
nizamnamədəki  şərtlərini  özü  bildiyi  şəkildə  idarə  etməyə  çalışırdı.  Lakin  onun  qarşısında  yeganə 
bir  maniə  SSRİ  dayanmışdır.  SSRİ  isə  öz  növbəsində  mövqeyini  möhkəmləndirməyə  ,  yeni  yaranan 
sosialist  dövlətlərin    təhlükəsizliyini  təmin  etməyə  və  yeni-yeni  dövlətlərə  sovet  ideologiyasını 
yaymağa  cəht  edirdi.  1949-cu  ildə  SSRİ  atom  bombasını  yaratdı  və  sınaqdan  çıxardı.  Bununlada 
tərəflər  arasında  tarazlaşma  və  soyuq  müharibəyə  keçid  başlandı.  BMT-nin  bu  qarşıdurmanı  aradan 
qaldırmaq,  soyuq  silahlar  istehsalını  azaltmaq  və  s.  cəhətləri  boşa  çıxırdı.  Tədqiqatlar  göstərir  ki,  ilk 
beynəlxalq  təşkilat  olan  BMT  beynəlxalq  münasibətləri  tənzimləyən,  sülhə  səs  verən  qəti  addımını 
1954-cü  ildə  atdı.  Belə  ki,  BMT-nin  Baş  Asambleyasının  IX-cu  sessiyasında  2  mühüm  sənəd 
imzalandı. 
1.  Bütün  silahların  və  silahlı  qüvvələrin  qarşılıqlı  azaldılması  və  tətbiqinin  məhdudlaşdırılması.  2. 
Silahların  azaldılması,  kütləvi  qırğın  silahlarının  atom,  neytron  və  başqa  növlərinin  istifadə 
olunmasının  qadağan  olması  haqqında  Qətnamə  qəbul  etdi.  Bu  qərar  BMT-nin  ilk  qlobal  uğuru  idi.  
Çünki  ilk  dəfə  olaraq  Asambleyanın  Qətnaməsi  dünyanın  2-yə  bölünmüş  qüvvələri  ABŞ  və  SSRİ-ni 
bir  araya  gətirə  bildi  və  qətnamə  qlobal  səviyyədə  təsdiqləndi.  Lakin  bu  qətnamənin  hər  iki  blok 
tərəfindən  qəbul  olunmağına  baxmayaraq  onlar  arasında  nəinki  mübarizə  dayandı  hətta  genişlənərək 
beynəlxalq  münasibətləri  öz  təsiri  altına  aldı.  ABŞ  Beynəlxalq  arendaya  təsir  edərək  2  blok  -
“Tumen  doktrinası”  və  marşal  planı  yaratdı.  Birinci,  dövlətləri  SSRİ-nin  təsirindən  təbii  yolla 
qurtarmaq,  ikinci  isə  Avropa  dövlətlərini  iqtisadi  cəhətdən  təsir  altına  salmaq  1949-cu  ildə  Qərbi 
Avropa  dövlətləri  Vaşinqtonda  toplaşaraq  1949-ci  il  aprelin  4-də  Şimali  Atlantika    blokunun 
(NATO)  yaranması  haqqında  12  dövlət  saziş  imzaladı.  SSRİ  bu  sazişi  maraqla  qarşıladı  və  1949-cu 
ildə  Moskvada  OİUS  yaradılmasını  elan  etdi.  Bütün  bunlar  təsirini  beynəlxalq  münasibətlərin  2 
blokda  cəmlənməsində  göstərdi.  Artıq  dövlətlər  arasında  qlobal  münasibətlər  və  inteqrasiya  prosesi 
parçalandı  və  müxtəlif  qütblərdə  toplandı.  Bu  da  BMT-nin  həmrəylik  siyasətinə  zərbə  vurmuş  oldu. 
Nəhayət  1950-ci  ildə  üçüncu  blok  olan  “Birtərəflik”  bloku  yaradıldı.  Bu  blokun  üzvləri 
müstəmləkəçilikdə  azad  olan  yəni  müstəqillik  qazanan  dövlətləri  özündə  birləşdirdi.  Artıq  o  öz 
tərkibində  (70-80ci  illər)  80  ölkəni  birləşdirdi  və  BMT-nin  tərkibində  önəmli  öz  sahibinə  çevrildi. 
Dünyada  yaranan  üçqütbülük  bütün  iqtisadi  siyasi  münasibətlərə  də  öz  təsirini  göstərir.  Birtərəfli  öz 
tərəfinə  çəkmək  məqsədi  2  blok  arasında  yarış  başlandı.    Hər  3  blok  qlobal  təşkilat  olan  BMT 
tribunasından  qlobal  məqsədlər  üçün  deyil,  yalnız  öz mənafeləri  naminə  istifadə  etdilər. 
Araşdırmalar  göstərir  ki,  dünyanı  heyrətə  salan  siyasi-iqtisadi  və  s.  münasibətlərə    ciddi  təsir 
göstərən  bloklar    arasındakı  mübarizə  90-cı  illərdə  SSRİ-nin  süqutu  ilə  başa  çatdı.  Belə  ki,  SSRİ 
1991-ildə  özünü  buraxdı.  Beləliklə  90-cı  illərdən  sonra  Beynəlxalq  münasibətlər  həm  tərkibinə, 
həm  də  xarakterinə  görə  yeni  bir  mərhələyə  qədəm  qoydu.    2  blokun  qarşıdurması  şəraitində 
yaranan  Beynəlxalq  münasibətdləri  fərqləndirmək  lazımdır.  Belə  ki,  beynəlxalq  münasibətlər  də 
dünyanının  əksər  ölkələri  iştirak  etməyə  bilər.  90-cı  illərə  qədər  beynəlxalq  əlaqələr  müxtəlif 
ərazilərdə  yəni  materiklərdə,  qitələrdə  yerləşən  bir  sıra  dövlətlərin  əməkdaşlığına  əsaslanırdı.  Yəni 
özsərhədlərindən  kənara  çıxan  hər  bir  dövlət  Beynəlxalq  münasibətlərin  iştirakçıları  sayılır.Lakin 
bu  münasibətləri  regional  münasibətlər  hesab  etmək  olmaz.  Çünki,  burada  eyni  ərazidə,  eyni 
regionlarda  yerləşən  dövlətlərin  iqtisadi-siyasi  münasibətləri  deyil,  müxtəlif  qitələrdə,  materiklərdə 
yerləşən  dövlətlərin  əlaqələrindən  bəhs  olunur.  Bu  cür  münasibətlər  hər  bir  dövlətin  şəxsi 
mənafelərinə  əsaslansada  son  nəticədə  hər  bir  iştirakçı  bu  münasibətdən  az  və  ya  çox  dərəcədə 

 
 
- 206 - 
bəhrələnirdi.  Yəni  sonda  iştirakçıların  məcmu  mənafelərini  əhatə  edirdi.  Bu  münasibətlərdə  dünya 
dövlətlərinin  cəmi  50%-i  və  hətta  azı  iştirak  edirdi.  Buna  səbəb  dünyanın  2  bloka  bölünməsi  və 
geniş  mütəmləkəçilik  siyasətidi. 
Lakin  qeyd  etdiyimiz  kimi  50-ci  illərdən  başlayan  milli  azadlıq  hərəkatı  70-80-ci  illərdə  80 
dövlətin  müstəqillik  qazanması  ilə  nəticələndi.  Digər  tərəfdən  SSRİ-nin  dağılması  beynəlxalq 
münasibətlərdə  kəmiyyət  və  keyfiyyət  dəyişmələrinə  səbəb  oldu.  Beləliklə  keçmiş  beynəlxalq 
münasibətlər  yeni  xarakter  alır  ki,bu  da  özünü  beynəlxalq  münasibətlərin  öyrənilməsi  praktikasında 
göstərir.  Keçmiş  beynəlxalq  münasibətlər  rəsmi  dövlətlərarası  münasibətlər  şəklində  öyrənilirdi. 
Lakin  qloballaşan  münasibətlər  transmilli  kooperasiyaların  qeyri-hökumətr  təşkilatlarının  regional 
arası  və  sosial  münasibətlərin  formalaşması  ilə  müşayiət  olunur.  Bu  haqda  professor    Əli  Həsənov 
yazır:  “Beynəlxalq  münasibətlərin  və  dünya  siyasətinin  müasir  strykturu  və  akortları  elə  bir 
vəziyyətə  gəlib  ki,  çətin  ki,  təkcə  dövlətlərarası  rəsmi  münasibətləri  xarici  siyasət  əlaqələrinin 
fəaliyyətini  öyrənməklə  müasir  dünya  siyasətini,  beynəlxalq  münasibətləri  qavramaq  mümkün 
olsun”.  90-cı  illərə  qədər  beynəlxalq  münasibətlərdə  beynəlxalq  hüququn  əsas  vəzifəsi  suverən 
dövlətlərin  hüquqlarının  milli  haqlarının  qorunması  və  dövlətlərarası  münasibətlərin  hüquq 
normaları  əsasında  tənzimləmək  idisə,  qloballaşma  şəraitində  bu  münasibətlər  eninə  və  dərinim 
inkişaf  edərək  insan  hüququ  və  azadlığının  qorunması  ,  beynəlxalq  təhlükəsizlik,  qlobal  ekoloji 
təhlükənin  qarşısının  alınması  və  sosial  tənzimlənmənin  həyata  keçirilməsi,  suverən  dövlətlərin 
iqtisadi  və  siyasi  vəziyyətinin  tənzimlənməsi,  beynəlxalq  yardımların  təşkili  və  s.  özündə 
birləşdirir.Bütün  bu deyilənləri  nəzərə  alsaq  qlobal  münasibətləri  2 yerə ayıra  bilərik: 
1.  Beynəlxalq  münasibətlərin  daha  da  genişlənən,  şəxsi  mənafeləri  əhatə  edən  1-ci  qrup  qlobal 
münasibətlər.  2.  Şəxsi  mənafeləri  aşaraq  qlobal  mənafelərə  xidmət  edən  2-ci  qrup  qlobal 
münasibətlər. 
Şəxsi  mənafelərə  əsaslanan  qlobal  münasibətlər  dünya  arendasında  inkişaf  etmiş  dövlətlərin  zəif  və 
orta  inkişaf  səviyyəsində  olan  bir  çox  dövlətlər  üzərində  hegomonluğu  ilə  nəticələnmişdir.Bu 
münasibətlər  özünü  hər  bir  dövlətin  lokal  inkişafında  göstərir.  Şəxsi  mənafelərə  əsaslanan  qlobal 
münasibətlərdə  iştirak  etmək  üçün  hər  hansı  bir  dövlət  müəyyən  resurslara  malik  olmalıdır.  Belə 
dövlətlər  öz  iqtisadiyyatlarını  günün  və  ya  dövrün  tələblərinə  uyğun  qurmağa  cəhd    göstərirlər. 
Araşdırmalara  əsaslanaraq  deyə  bilərik  ki,  lokal  resursların  özü  də 2 yerə bölünür: 
1.Təbii  resurslar  və  insan  əməyinin  nəticəsi  olan  resurslar.  Təbii  resurslara:  energetik  resurslar,  su 
resurslar,  torpaq  resursları,  mineral  resurslar,  flora  və  fauna  resursları,  iqlim  və  məkan  resursları  və 
əmək  ehtiyatları  resursları.  2.  İnsan  əməyi  ilə  yaradılan  resurslara  EİT,  inovasyalar,  intelektual 
mülkiyyətlər,elmi  kəşflər,  tarixi  təcrübələr  və  s.  göstərmək  olar.  Aydındır  ki,  dünya  dövlətləri 
inkişaf  səviyyəsinə  görə  müxtəlif  qruplarda  birləşdirilir.   
1.  Sənaye  cəhətdən  inkişaf  etmiş  ölkələr.  2.  Orta  inkişaf  səviyyəsinə  malik  olan  ölkələr.  3.  Zəif 
inkişaf  etmiş  və ya inkişaf  etməkdə  olan  ölkələr. 
Əgər  sənayecə  inkişaf  etmiş  ölkələrin  xammala  ehtiyacı  varsa  zəif  və  orta  inkişaf  etmiş 
ölkələrin  istehlak  mallarına  texnikaya,  inovatiyon  mallara  ehtiyacı  olur.  Hər  bir  ölkənin  lokal 
iqtisadiyyatının  inkişafını  bunlarsız  təsəvvür  etmək  mümkün  deyil.  Müasir  qloballaşma  şəraitində 
dövlətlərin  lokal  inkişafı  özlüyündə  priorutet  sahələrin  elmi  əsaslarla  təşkil  olunmasına  və  lokal 
uzlaşdırılmasına  əsaslanır.  Qlobal  aləmdə  hər  bir  ölkə  özünü  müəyyən  faktorlarla    təmsil  edir. 
Araşdırmalar  göstərir  ki,  beynəlxalq  əmək  bölgüsü  siferasında  inkişaf  etmiş  ölkələr  xammal 
resurslarının  idxalçısı,  zəif  inkişaf  etmiş  ölkələr  isə  onun  ixracatçısı  kimi  çııxş  edirlər.  Xammal 
ixracatçısı  hasilatın  həcmini  artırmaqla  milli  iqtisadiyyatın  digər  sahələrinin  inkişafını  nəzərdə 
tuturlar.  Bu  məqsədlə  EİT  –ni  inkişaf  etmiş  ölkələrdən  baha  qiymətə  alaraq  hasilat  sənayə 
sahələrinə  tətbiq  edirlər.  Beləliklə  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  əksəriyyətinin  iqtisadiyyatı 
birtərəfli  inkişaf  edir  və  daha  çox  istismara  məruz  qalırlar.  Araşdırmalar  göstərir  ki,  əksər  hallarda 
qlobal  münasibətlərdən  yararlanan  İEÖ  –lər  İEOÖ-in  inkişafını  müxtəlif  vasitələrlə  ləngidirlər.  Bu 
haqda  Nobel  mükafatçısı  Corez  E  Stiqlitz  yazır:  “Qloballaşmanı  tənqid  edənlər  qərb  dövlətlərini 
çox  vaxt  riyakarlıqda  günahlandırırlar  və  bu  şəxslərin  dedikləri  tam  həqiqətdir.  Qərb  dövlətləri 
kasıb  ölkələri  ticarət  manevrlərini  ləğv  etməyə  təhrik  edirlər.  Lakin  özləri  isə  bu  manevrləri 
saxlamaqda  davam  edirlər  və  beləliklə  İEOÖ  iqtisadiyyatına  zərbə  vurmuş  olurlar.  Əlbəttə  ABŞ 

 
 
- 207 - 
bunun  əsas  günahkarlarından  biridir  və  bu  mənim  razılaşmadığım  məsələlərdəndir”.  Deyilənlərdən 
aydın  olur  ki,  inkişaf  etmiş  ölkələr  inkişaf  etməkdə  olan  ölkələrin  təbbi  sərvətlərindən  layiqincə 
yararlanır.  Nəinki  yararalnır  həm  də  bunun  üçün  zəmin  yaradırlar.  Eyni  zamanda  xammal  aldıqları 
ölkələrə  daha  ucuz  emal  etdikləri  malları  baha  qiymətə  satırlar.  Nəticədə    dünyanın  bir  sıra  ölkələri 
daha  çox  kasıblaşır  və  qlobal  yoxsulluğun  səviyyəsi  belə  ölkələrin  hesabına  artır.  Qloballaşmanın 
ümumi  qlobal  mənafelərə  xidmət  edən 2-ci tərəfi  aşağıdakı  münasibətləri  əhatə  edir.   
1.  İri,  orta  və  zəif  inkişaf  etmiş  ölkələrdə  sülhün  qorunması  və  dövlətlərarası  ziddiyyətli  məsələlərin 
birgə  həlli.  2. Qlobal  səviyyədə  yoxsulluqla  mübarizə.   
3.  Ekoloji  təhlükəsizlik  məsələlərinin  birgə  mübarizəsi  və  həlli.  4.  Epidemiyalarla,  təhlükəli 
xəstəliklərlə  birgə  mübarizə.  5.  İnsan  hüquqlarının  qorunması.  6.  Qaçqın  və  köçkünlərə  çarə.7. 
Təbii  fəlakətlər  zamanı  göstərilən  təmənnasız  yardımlar  və s. 
Apardığımız  araşdırmalar  belə  qənaətə  gəlməyə  əsas  verir  ki,  qloballaşma  prosesinin 
istiqamətləndirilməsində  əsas  2  HAQT  fəal  iştirak  edir.  Bunlardan  biri  planetin  çoxmilyardlı 
hissəsini  özündə  birləşdirən  və  ən  aparıcı  dünyəvi  qurum  olan  BMT-dir.  Belə  ki,  BMT  özündə  40-a 
qədər  regional  ittifaqları  birləşdirir.  2-ci  mühüm  qlobal  təşkilat  UDT  təşkilatıdır.  Bu  təşkilatın  əsas 
məqsədi  dünya  ticarətini  liberallaşdırmaqdan  ibarətdir.  Eyni  zamanda  BQHT  da  qlobal 
münasibətlərin  genişlənməsində  və inkişafında  böyük  rol  oynayır.