Scientific works
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ƏDƏBİYYAT 1. Azərbaycan Respublikasının “Milli Təhlükəsizlik haqqında” Qanunu. Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik toplusu. N 8, 31 avqust, 2004. 2. Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik konsepsiyası (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 23 may tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir). http://migration.gov.az/images/pdf/026fa4b410a33801f3dd49643726cf2a.pdf 3. “Azərbaycan 2020: Gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyası. http://www.president.az/files/future_az.pdf 4. “2008-2015-ci illərdə Naxçıvan Muxtar Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə - 186 - etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı”nın təsdiq edilməsi haqqında Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 2008-ci il 17 sentyabr tarixli Sərəncamı. 5. Naxçıvan Muxtar Respublikasının 2014-2018-ci illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı. Naxçıvan: Əcəmi, 2014, 64 s. 6. Həsənov Ə. Azərbaycan Respublikasının milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasəti. Bakı, Letterpress, 2011, s. 10, 440 s. 7. 2014-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasının sosial-iqtisadi inkişafı. http://statistika.nmr.az/x_news/news/2014il.pdf ABSTRACT Muslum Jabbarzade Economic security issues in socio-economic development programs of the Nakhchivan Autonomous Republic In the paper analyzed the government programs taking due on socio-economic development of the Nakhchivan Autonomous Republic. Investigations were conducted on the impact of economic reforms to ensure economic security. Were identified and assessed factors affecting to improve the economic security of the region. РЕЗЮМЕ Муслум Джаббарзаде Вопросы экономической безопасности в программax социально- экономического развития Нахчыванской Автономной Республики В статье проанализированы государственные программы принимающие в связи социально-экономического развития Нахчыванской Автономной Республики. Проведены исследования по влиянии проводимых экономических реформ к обеспечению экономической безопасности. Выявлены и оценены факторы, влияющие на к повышению экономической безопасности региона. NDU-nun Elmi Şurasının 30 mart 2015-ci il tarixli qərarı ilə çapa tövsiyə olunmuşdur (protokol № 08) Məqaləni çapa təqdim etdi: İqtisad üzrə elmlər doktoru A.Rüstəmov НАХЧЫВАН ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТ ЕТ И. ЕЛМИ ЯСЯРЛЯР, 2015, № 2 (67) NAKHCHIVAN ST AT E UNIVERSIT Y . С ЖЫЕНТЫФЫЖ W О РКС , 2015, № 2 (67) НАХЧЫВАНСКИЙ ГОСУДАРСТ ВЕННЫЙ УНИВЕРСИТ ЕТ . НАУЧНЫЕ ТРУДЫ, 2015, № 2 (67) MEHDİ BAĞIROV Naxçıvan Dövlət Universiteti e-mail: Dr.Mehdi_Bagirov@mail.ru UOT: 316.33 AQRAR SFERADA ƏMƏK VƏRDİŞLƏRİNİN FORMALAŞMASINDA TƏLİM-TƏDRİS İSTİQAMƏTLƏRİNİN ROLU - 187 - Açar sözlər: aqrar sfera, əmək vərdişləri, təlim istiqamətləri, əməyin təşkili Key words: agrarian sphere, work's habits , instructional directions, work forming Ключевые слова: аграрная сфера, трудовые навыки, учебные направления, организация труда Aqrar sahə istənilən sivil ölkədə insanların ərzaqa, emal sənayesinin isə xammala olan tələbatının ödənilməsində mühüm rol oynayır. Bəhs olunan fəaliyyətin həyata keçirilməsi özü ilə mürəkkəb mexanizmi təcəssüm etdirməklə yanaşı çoxsaylı amillərin təsiri altında formalaşır. Müvafiq faktor təsnifləşdirməsində öncül yerlərdən birini də həmin sahədə fəaliyyət göstərəcək işçi potensialının onun fəaliyyət sirlərini məqsədyönlü şəkildə mənimsəməsi, irihəcmli itkilər hesabına, kortəbii qaydada onların tətbiqinə müraciət etməməsidir. Problem ilk baxışda sadə görünsə də, mahiyyət etibarı ilə kifayət qəsər mürəkkəbdir, çoxsaylı qarşılıqlı əlaqə və asılılıqların özündə ehtiva etmək iqtidarındadır. Məsələnin birbaşa araşdırılmasına keçməzdən əvvəl onun bazasının, yəni əmək ehtiyatları həcmi və tərkibinin hansı səviyyədə olması haqda təsəvvür yaratmaq yerinə düşərdi (cədvəl 1). Cədvəl 1. Ölkə və muxtar respublika əhalisi haqda ilkin informasiya. I. Ölkə əhalisinin sayı, ilin əvvəlinə İllər Cəmi, min nəfər o cümlə dən Ümumi kütləyə nisbətən xüsusi çəkilər, %-lə şəhər əhalisi kənd əhalisi şəhər əhalisi kənd əhalisi 1913 2339.2 555.9 1783.3 24 76 2010 8997.6 4774.9 4222.7 53 47 2011 9111.1 4829.5 4281.6 53 47 2012 9235.1 4888.7 4346.4 53 47 2013 9356.5 4966.2 4390.3 53 47 II. Naxçıvan MR iqtisadi və inzibati vahidlərin ərazisi, əhalisinin sayı və sıxlığı İqtisadi və inzibati vahidlərin adları Ərazi, min kv.km Əhalinin sayı, min nəfər 01.01.2013-cü il tarixə əhalinin sıxlığı (1 kv. km, nəfər) 2009-cu ildə keçirilmiş əhalinin siyahıyaalınması üzrə 01.01.2013-cü il vəziy-yətinə Müqayisə olunan dövrlər üzrə artım Azərbaycan Respublikası üzrə cəmi 86.6 8922.4 9356.5 +4,9% 108 əsas kütləyə nisbətən 100% 100% 100% - 100% Naxçıvan iqtisadi rayonu - cəmi 5.562 398.3 427.2 7,3% 77 əsas kütləyə nisbətən 6,4% 4,5% 4,6% +2,4% -28,75% o cümlədən: a) Naxçıvan şəhəri 0.13 82.6 88.0 6,5% 677 əsas kütləyə nisbətən 2,3% 20,7% 20,6% -0,8% +779% b) Sədərək rayonu 0.15 14.0 15.0 7,1% 100 əsas kütləyə nisbətən 2,7% 3,5% 3,5% -0,2% +29,9% c) Şərur rayonu 0.81 102.3 109.4 +6,9% 135 əsas kütləyə nisbətən 14,6% 25,7% 25,6% -0,4% +75,3% ç) Babək rayonu 0.90 62.9 68.7 9,2% 76 əsas kütləyə nisbətən 16,2% 15,8% 16,1% +1,9% -1,3% d) Şahbuz rayonu 0.92 22.7 24.0 5,7% 26 əsas kütləyə nisbətən 16,5% 5,7% 5,6% -1,6% -66,2% e) Culf a rayonu 1.00 41.2 44.5 8,0% 45 əsas kütləyə nisbətən 18% 10,3% 10,4% +0,7% -41,6% f ) Ordubad rayonu 0.97 45.0 47.7 6,0% 49 əsas kütləyə nisbətən 17,4% 11,3% 11,2 -1,3% -36,4% g) Kəngərli rayonu 0.68 27.6 29.9 8,3% 44 əsas kütləyə nisbətən 12,2% 6,9% 7,0% +1,0% -42,9% III. Ölkə əhalisinin 2013-cü ilin əvvəlinə olan sayına görə kənd yaşayış məntəqələrinin qruplaşdırılması Kənd yaşayış məntəqələrinin sayı onlardan əhalinin sayına görə 50-ə qədər 50- 100 101- 200 201- 500 501- 1000 1001- 2000 2001- 3000 3001- 5000 5000-dən yuxarı Azərbaycan Respublikası 4255 157 178 386 993 975 885 304 181 83 Naxçıvan MR 207 4 - 14 28 59 63 15 17 7 o cümlədən Ölkə üzrə göstəriciyə nisbətən xüsusi çəkisi, % 4,9 2,5 - 3,6 2,8 6,1 7,1 4,9 9,4 8,4 Muxtar respublika daxilində ümumi kütləyə nisbətən xüsusi çəkisi, % 100 1,9% - 6,8 13,5 28,5 30,4 7,3 8,2 3,4 IV. Naxçıvan MR üzrə əmək bazarının əsas sosial-iqtisadi göstəriciləri - 188 - Göstəricilər İllər 2008-ci ilə nisbətən 2012-ci ildə 2008 2009 2010 2011 2012 1. Əhalinin orta illik sayı, min nəfər 395.2 399.9 406.2 414.3 422.9 +7,0% 2. İqtisadi fəal əhalinin sayı, min nəfər 193.5 207.3 211.8 216.5 221.0 +14,2% 3. İqtisadiyyatda məşğul olanların sayı, a) min nəfər 193.3 207.2 211.7 216.5 221.0 +14,3% b) ümumi kütləyə nisbətən 48,9% 51,8% 52,1% 52,3% 52,3% +7,0% 4. Aqrar sahədə məşğul olanlar, min nəfər 29,7 30,2 30,12 30,15 30,2 +1,7% İqtisadiyyatda məşğul olanların sayında aqrar sahədə məşğul olanların xüsusi çəkisi 15,4% 14,6% 14,2% 13,9% 13,7% -11,0% 5. İqtisadi fəaliyyət növləri üzrə muzdla işləyənlər- cəmi, nəfər 75676 78946 85382 91099 92736 +22,5% o cümlədən ümumi kütləyə nisbətən 39,1% 38,1% 40,3% 42,1% 42,0% +7,4% 6. Kənd təsərrüfatı üzrə muzdla işləyənlər 5176 5203 5355 5419 5423 +4,8% o cümlədən ümumi kütləyə nisbətən 6,8% 6,6% 6,3% 6,0% 5,8% -14,7% 7. Kənd təsərrüfatı üzrə muzdla işləyən qadınların sayı 2284 2322 2447 2381 2142 -6,2% o cümlədən ümumi kütləyə nisbətən 44.1% 44.6% 45.7% 43.9% 39.5% -10% V. 2012-ci ildə ölkə və muxtar respublikanın iqtisadi və inzibati vahidlərində əhalinin sayı (min nəfər) İqtisadi və inzibati rayonların adları Cəmi o cümlədən: Şəhər əhalisi o cümlədən: Kənd əhalisi o cümlədən: kişi qadın kişi qadın kişi qadın Azərbaycan Respublikası üzrə - cəmi 9295.8 4616.2 4679.6 4936.9 2435.2 2501.7 4358.9 2181.0 2177.9 Naxçıvan iqtisadi rayonu–cəmi 422.9 210.3 212.6 122.8 61.1 61.7 300.1 149.2 150.9 o cümlədən: a) Sədərək rayonu 14.8 7.5 7.3 2.0 1.0 1.0 12.8 6.5 6.3 b) Şərur rayonu 108.4 53.5 54.9 7.0 3.4 3.6 101.4 50.1 51.3 c) Babək rayonu 67.8 33.8 34.0 3.6 1.8 1.8 64.2 32.0 32.2 ç) Şahbuz rayonu 23.8 12.0 11.8 3.9 1.9 2.0 19.9 10.1 9.8 d) Culfa rayonu 44.0 22.0 22.0 12.6 6.3 6.3 31.4 15.7 15.7 e) Ordubad rayonu 47.3 23.5 23.8 10.8 5.4 5.4 36.5 18.1 18.4 f) Kəngərli rayonu 29.6 14.6 15.0 5.4 2.7 2.7 24.2 11.9 12.3 Mənbə: cədvəl rəsmi statistika məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. Cədvəl məlumatlarından aydın olur ki, ölkə əhalisinin 2013-cü ilin I rübünün sonuna sayı 9356,5 min nəfər təşkil edir, onun “şəhər-kənd” bölgüsü isə müvafiq olaraq 53% və 47%-dir. Təsnifləşdirmənin nəticələrinə görə aydın olmuşdur ki, ölkə ərazisinin 6,4%-ni təşkil edən Naxçıvan Muxtar Respublikasında əhalinin göstəriciləri bir sıra istiqamət üzrə irəliləmişdir. Məsələn, 2009-cu illə müqayisədə 2012-ci ildə artım tempi 7,2% olmuşdur ki, bu da ümumrespublika üzrə analoji göstəricidən 2,3% çoxdur. Həmçinin əgər 2009-cu ildə muxtar respublika əhalisi cəmi məcmunun 4,5%-ni təşkil edirdisə, 2012-ci ildə bu göstərici artaraq 4,6%-ə çatmışdır. Naxçıvan üzrə sıxlıq göstəricisi ümumrespublika üzrə analoji göstəricidən hər km 2 hesabı ilə 31 nəfər (və ya 28,75%) az olsa da, illər üzrə muxtar respublikanın daxili göstəricisində bu rəqəm orta hesabla 71,6 nəfərdən 76,8 nəfərə yüksəlmişdir. Onun bütün daxili inzibati bölgülərində əhalinin mütləq sayında artımlar müşahidə olunsa da, orta artım tempi ilə müqayisədə tərəddüd ampletudası -1,3%-dən +1,9%-dək dəyişir. Araşdırılan zaman daxilində rayonlar üzrə artım tempi yüksək olan rayonlar aşağıdakı kimi sıralana bilər: Babək rayonu – 9,2%; Kəngərli rayonu – 8,3%; Culfa rayonu – 8%. Muxtar respublika üzrə orta sıxlıq göstəricisi 77 nəfər olduğu halda, bu göstəricinin ən yüksək həddi Naxçıvan şəhəri üzrə 677 nəfər, ən aşağı həddi isə Şahbuz rayonu üzrə 26 nəfərdir. Əhalinin ümumi zonal bölgüsü ilə yanaşı onun kəndə aid olan hissəsinə də aydınlıq gətirmək lazımdır. Ölkə üzrə sayı 4255-a bərabər olan kənd məntəqələrinin tərkibində olan 207 məntəqə muxtar respublikanın payına düşür ki, bu da ümumi kütlədə 4,9% deməkdir. Orta məskunlaşma səviyyəsi kimi qəbul olunan 2000 nəfər sakin və ondan yuxarı sayda əhalisi olan məntəqələrin xüsusi çəkisi isə 18,8%- ə bərabərdir. Muxtar respublikanın kənd əhalisinin 58,9%-ı məskunlaşmanın 501-2000 intervalının payına düşür. Nəzərdən keçirilən dövrün sonuna (2012-ci ilə) Naxçıvanda mövcud əhalinin sayında kənd əhalisinin xüsusi çəkisi 71% təşkil edir ki, bunun da təqribən hər beş nəfərindən biri tam mənası ilə yaşı və səhhətinə, iş vərdişləri və biliklərinə görə əmək ehtiyatlarına aid və aqrar sahədə peşəkar çalışa bilmə imkanına malik əhalidən ibarətdir. Əhalinin məşğulluğu və işsizliyi araşdırılarkən əmək ehtiyatlarını xarakterizə edən bir sıra kom-ponentlərə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Əmək vərdişləri, onların aşılanması və formalaşmasında təlim-tədris istiqamətlərinin rolu və xüsusiyyətləri öz spesifik həcm və yön təsiri ilə fərqlənir. Əgər bir kənddə yaşayan, sağlamlıı tələblərə cavab verən fərdləri tammənalı (istehsala yararlı ob-yekt kimi) nəzərdən keçirmək niyyətindəyiksə, bu halda onların nə kimi əmək bilik və vərdişlərinə malik olmaları haqda informasiyaya malik olmalıyıq. Fikrimizcə belə vəziyyət müxtəlif təlim-tədris istiqamətlərinin bir “tavan” altında birləşdirilməsini diktə edir. Sxem 1.Aqrar sahədə təlim-tədris istiqamətləri - 189 - Mənbə: sxem məqalənin müəllifi tərəfindən hazırlanmışdır. Təsnifatda ifadə edilən istiqamətlər sırasında özüü-özünə məqsədyönlü çalışmaların həyata keçi-rilməsi mühüm yer turur. Belə ki, istənilən (o cümlədən kənddə yaşayan) ölkə vətəndaşı bəlli əmək bilik və vərdişlərinin əldə edilməsini könüllülük prinsipi əsasında həyata keçirmək hüququna malikdir. Müasir dövrdə kütləvi informasiya və elektron hesablama vasitələrinin kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin yüksəlməsi təlim-tədris ehtiyaclarının ödənilməsində qeyd olunan yolla gedişə də rəvac verir. Aqrar sahədə fəaliyyətin həyata keçirilməsində təlim-tədris metodlarından istifadə etmənin istiqamətlərindən biri də eyni subyektdə fəaliyyət göstərənlərin peşə bilikləri ilə mübadiləsini nəzərdə tutur. Ölkəmizin kənd təsərrüfatında mövcud olmuş qədim istehsal ənənələrinin xeyli hissəsi uzun illərdən bəri məhs bu yolla nəsildən-nəsilə ötürülmüş, mərhələ-mərhələ yenilənmiş və təkmilləşdirilmişdir. Növbəti istiqamət müxtəlif səviyyəli təhsil-təlim müəssisələri vasitəsilə ixtisaslı kadrların yetiş- dirilməsi və onların istehsalata cəlb edilməsinin təşkilindən ibarətdir. Bu siyahıda peşə-texniki mək- təblərdən ali təhsil ocaqlarına qədər olan diapozona malik, aqrar sahədə bəlli bilik və vərdişləri mə- nimsədən müəssisələr təmsil olunur. Onların təhsilin müxtəlif səviyyələri ilə birlikdə eyni zamanda kənd təsərrüfatı üzrə fəaliyyətin sahə və yönləri haqda ixtisaslaşamaya yol açacaq bölgüsü həyata keçirilməlidir. Kənd təsərrüfatı sahəsində fəaliyyət göstərən başqa aparıcı subyektlərdə təcrübə və s. yollarla işlərin mənimsənilməsi yolu ilə mütəxəssislərin hazırlanması mövzu üzrə araşdırılması məsləhət bilinən istiqamətlərdəndir. Onun əsas məzmunu işçi heyətinin, real əmək potensialının daim öz fəaliyyətinin keyfiyyət göstəricilərini yüksəltməsidir. Aqrar sahə üzrə ixtisaslaşan informasiya-konsaltinq və digər analoji subyektlərin təlim-tədris kursları vasitəsilə mütəxəssislərin yetişdirilməsi bəhs olunan istiqamət üzrə mühümlüyünü qorumaqdadır. Kortəbii formada öz düşüncələri ilə bölüşənlərlə müqayisədə müvafiq ixtisaslaşmalar əsasında vahid məkanda toplanan və məqsədyönlü məsləhət və göstəriçləri ilə aqrar istehsalçıları yönəldən subyektlər eyni zamanda qısa vaxt ərzində daha yüksək nəticələrin əldə olunmasının təməlini hazırlayırlar. Təsnifatda birbaşa ifadəsini tapmayan, lakin aqrar sahədə peşəkarların yetişdirilməsinə şərait yaradan təlim-tədris istiqamətləri də mövcuddur və təyinatı üzrə onlar heç də kiçik kütləni təşkil etmir. Onlara misal olaraq təlim-tədris işlərinin əldə olunmuş texniki vasitələri istehsal edən müəssisələr (oların aid mütəxəssisləri) tərəfindən təşkil olunmasını göstərmək mümkündür. Sadalanan amillər və situasiyalar aqrar sahədə təlim-tədris istiqamətlərindən istifadənin aktuallı-ğını ortaya qoymuşdur. Onların elmi sürətdə işlənilmiş plan və proqramlar əsasında tətbiqi, məqsəd-yönlü, əsaslandırılmış fəaliyyətin ardıcıl həyata keçirilməsinin gözlənilməsi kənddə formalaşan istehsal prosesinə daha çox və işgüzar, hər bir aqrar “obyektin” dilindən anlayan mühitin yaradıl-masına gətirilib çıxarılacaqdır ki, bu da son nəticədə istehsal həcminin (o cümlədən intensiv yolla) atrımının, əhalinin ərzaq məhsullarına olan tələbatının ödənilməsinin, hətta kənd təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin biri digərini tamamlamasının əsaslarındandır. ƏDƏBİYYAT 1. Bağırov M.S. Aqrar sahədə resurs potensialı, onun istehsal və satış sisteminin formalaşmasında Aqrar sahədə əmək bilik və vərdişlərinin mənimsənilməsinin təlim-tədris istiqamətləri Özü-özünə məqsədyönlü çalışmanın həyata keçirilməsi Müxtəlif səviyyəli təhsil-təlim müəssisələri vasitə- silə ixtisaslı kadrların yetişdirilməsi və onların istehsalata cəlb edilməsi Aqrar sahə üzrə ixtisaslaşan informasiya-konsaltinq və digər analoji subyektlərin təlim-tədris kursları vasiyəsilə mütəxəssislərin yetişdirilməsi Eyni təsərrüfatda təcrübəli üzvlərdən və ya muzdla çalışanlardan işin sirlərinin öyrənilməsi Kənd təsərrüfatı sahəsində fəaliyyət göstərən başqa aparıcı subyektlərdə təcrübə və s. yollarla işlərin mə- nimsənilməsi yolu ilə mütəxəssislərin hazırlanması Təsnifatda birbaşa ifadəsini tapmayan, lakin aqrar sa- hədə peşəkarların yetişdirilməsinə şərait yaradan təlim-tədris istiqamətləri |