Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin
Yüklə 2,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
əmtəə təsərrüfatı
tutmağa başladı. Əmtəə təsərrü- fatı istehsalın elə bir təşkili formasıdır ki, burada istehsal edilən məhsullar mübadiləyə, dəyişmə dairəsinə, satışa daxil olurlar. Bu təsərrüfatın meydana çıxıb, fəaliyyət göstərməsi üçün aşağıdakı şərtlər lazımdır: - ictimai əmək bölgüsü olmalı, müxtəlif təsərrüfat sahələri yaranmalı, sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, tikinti, rabitə, xidmət-ticarət ixtisaslaşmalıdır. - xüsusi mülkiyyət olmalıdır ki, onun sahibi istehsal etdiyi məhsulların artıq hissəsini bazara çıxarıb sata bilsin. - istehsalçılar arasında sərbəst alqı-satqı, ticarət, mübadilə əlaqələri olmalıdır. - qiymətlərin sərbəstliyi və rəqabət sahəsində, bazar təsərrüfatı forması özü-özünü tənzimləməlidir. Tarixən, əmtəə istehsalı təşkilinin 3 forması, yaxud tipi vardır: sadə əmtəə təsərrüfatı forması, kapitalist əmtəə istehsalı forması və planlı əmtəə təsərrüfatı for- ması. Sadə əmtəə istehsalı, təsərrüfat təşkilinin elə bir for- masıdır ki, burada istehsal vasitələri üzərində istehsalçı- ların xüsusi mülkiyyəti var və onlar öz məhsullarını bazar- da satmaq üçün hazırlayırlar. Kapitalist əmtəə istehsalı - istehsal vasitələri və ha- zırlanmış məhsul üzərində sahibkar mülkiyyətinə əsasla- nır. Kapitalist əmtəə istehsalı şəraitində muzdlu əməkdən, yəni haqqı ödənilən iş qüvvəsindən istifadə olunmaqla, 101 müxtəlif məhsullar hazırlanır, yaxud xidmətlər göstərilir. Kapitalist istehsal üsulu şəraitində sahibkar, istehsal amillərinə (torpağa, kapitala, işçiyə) sahib olaraq, öz müəssisəsinin fəaliyyətini sərbəst təşkil edir. Kapitalist- sahibkar öz məhsullarını bazara çıxararaq reallaşdırır (satır). İstehsala çəkdiyi xərclərin əvəzi ödənildikdən, işçi- lərin haqqını verdikdən, vergi və digər ödənişlər yerinə yetirdikdən sonra, yerdə qalan müəyyən məbləğ sahibka- rın mənfəəti kimi ona çatır. Bu onun kapitalına, zəhməti- nə, bacarığına görə aldığı haqdır, onun halal qazancıdır. Sahibkar öz fəaliyyətini fərdi rəhbərlik (ağalıq) qay- dasında, təkbaşına və şərikli (ortaq) surətdə qura bilər. Sahibkarlığın müştərək, qrup, səhmdar formaları da müm- kündür. Kapitalist əmtəə istehsalı, inkişaf etmiş bazar siste- minin olmasını və ona müvafiq infrastrukturun (xidmət göstərən sahələrin-bankların, sığorta şirkətlərinin, nəqliy- yat təşkilatlarının və sair) olmasını tələb edir. Kapitalist əmtəə istehsalının formalaşması üçün ilkin kapital yığımı prosesi getməlidir. Bu proses bir tərəfdən zorakılıq (istehsalçıların istehsal vasitələrindən məhrum edilməsi), digər tərəfdən isə sərvət toplanması (müstəqil gəlir göstəricisi, vergi sistemi, himayədarlıq siyasəti) vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Təsərrüfat tiplərindən biri də, mərkəzləşdirilmiş qay- dada idarə olunan planlı iqtisadiyyatdır. Planlı iqtisadiyyatın əsasını istehsal vasitələri üzərin- də dövlət mülkiyyəti (kolxoz-kooperativ mülkiyyəti) təşkil etmişdi. Bu təsərrüfat formasında əmtəə istehsalı və bazar əlaqələri saxlanılır. Lakin bütün bunlar dövlətin sərt nəza- rəti altında olur və dövlət cəmiyyətin təsərrüfat həyatının 102 bütün sahələrinin fəaliyyətinə qarışır. Ona görə də bu cür iqtisadiyyatın idarə olunması inzibati - amirlik qaydaları kimi səciyyələndirilir. Bu tip ictimai təsərrüfatda iki model fəaliyyət göstə- rir: Yüklə 2,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|