Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

c)
Hər bir cəmiyyətdə və onun iqtisadi sistemində iki 
istiqamətli münasibətlər vardır. Bu münasibətlərdən 
birin-
cisi
insanların, cəmiyyət üzvlərinin təbiətə olan münasibə-
tidir. 
İkincisi
isə istehsal prosesində, yəni maddi nemət-
lərin yaradılması və müxtəlif xidmətlər göstərilməsində 
insanların bir-birinə olan qarşılıqlı münasibətləridir. 
Cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri
dedikdə, istehsal 
vasitələri (əmək cisimləri ilə əmək vasitələri) və bunları 
hərəkətə gətirən insanlar nəzərdə tutulur. 
Məhsuldar qüvvələr cəmiyyət həyatının əsası sayılan 
çoxcəhətli istehsal prosesində, insanların təbiətlə olan bi-
lavasitə əlaqəsini, qarşılıqlı münasibətlərini ifadə etməklə 
yanaşı, həm də onların bu real amillərdən nə dərəcədə 
faydalanmaq imkanlarını göstərir. Təbiətin və cəmiyyətin 

---

93 
ən qiymətli sərvəti sayılan insan, onun içindən çıxdığı və 
əhatəsində yaşadığı təbiətlə öz qarşılıqlı münasibətlərini 
düzgün qurmalıdır. O, təbiət və ekoloji mühitlə öz qarşı-
lıqlı münasibətlərini tam ağalıq, habelə «mənəmlik» prin-
sipləri əsasında qursa, şübhəsiz son iqtisadi-sosial nəticə-
lər baxımından yüksək səmərəliliyə nail ola bilməz. 
70 il davam etmiş sovet quruluşu və planlı sosialist 
təsərrüfatı sistemində, ideoloji prinsiplərə əsaslanan belə 
bir mövqe dəbdə olmuşdu ki, biz təbiətdən mərhəmət göz-
ləyə bilmərik, onu mütləq özümüzə tabe etməliyik. Şübhə-
siz, insan təbiət və onun dağıdıcı, hələ ram edilməmiş 
qüvvələri qarşısında aciz qalmamalıdır. O, nəhəng su elek-
trik stansiyaları da tikməli, bəndlər də qurmalı, meşələr-
dən də faydalanmalı, suvarma kanalları da çəkməlidir. 
Lakin insanın bu fəaliyyəti düşünülmüş, öz əməllərinin 
gələcək nəticələrini nəzərə almaqla həyata keçirilməlidir. 
İnsanın təbiətlə qarşılıqlı münasibətləri zəruri olduğu qə-
dər də, ehtiyatla, bərpa işləri aparmaqla, ətraf mühitin qo-
runması qayğılarına diqqət yetirməklə reallaşdırılmalıdır. 
 
Bəşəriyyətin müasir mərhələdə rastlaşdığı və həll 
etməyə çalışdığı qlobal problemlər arasında ekologiya 
məsələləri, ətraf mühitin çirkləndirilməsinin qarşısının 
alınması, təbiətin qorunması, habelə cəmiyyətlə təbiət 
arasında tarazlı münasibətlərin formalaşdırılması olduqca 
vacibdir. Təsadüfi deyildir ki, marksist iqtisadi nəzəriyyə 
məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən biri olan F.Engels, 
özünün «Təbiətin dialektikası» əsərində tarixən insanların 
yaşadıqları təbiətə və ətraf mühitə dağıdıcı, sırf istehlakçı 
münasibətlərinin acı nəticələr verdiyini göstərmişdi. O, 
təbiətə bu cür münasibətin gələcəkdə daha ciddi təhlükələr 
doğura biləcəyinə diqqəti cəlb edərək yazmışdı ki, biz 

---

94 
təbiət üzərində bir işğalçı xalqın əsarət altına saldığı başqa 
xalq üzərində hökmranlıq etdiyi kimi ağalıq edə bilmərik. 
Çünki biz təbiətdən çıxmışıq və onun bir hissəsiyik. «Biz 
bütün canımız, qanımız, beynimizlə təbiətə mənsubuq və 
təbiət üzərindəki bütün hökmranlığımız ondan ibarətdir ki, 
bütün başqa canlılardan fərqli olaraq, biz təbiət qanunları-
nı dərk edib, bunları düzgün tətbiq edə bilərik». 
Hər hansı bir istehsalın həyata keçirilməsi və fəaliy-
yət göstərməsi üçün bu prosesin maddi (obyektiv, təbii), 
habelə şəxsi (subyektiv) amilləri qarşılıqlı surətdə birləşə-
rək, bir-birinə təsir göstərməlidirlər. İstehsal vasitələri ilə 
insan əməyinin vəhdətindən ibarət olan məhsuldar qüvvə-
lərin müxtəlif problemləri ilə ayrı-ayrı elmlər məşğul olur. 
İqtisadi nəzəriyyə elmi isə məhsuldar qüvvələrin ictimai 
təbiəti, onun inkişaf səviyyəsi, xüsusiyyətləri, quruluşu və 
vəzifələrini öyrənir. 
Ölkənin və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin sə-
viyyəsi, işçilərin təhsili, ixtisası, peşəkarlığı, texnika-tex-
nologiyanın inkişaf dərəcəsi ilə ölçülür. Məhsuldar qüvvə-
lərin xarakteri - istehsalın ictimailəşdirilməsi səviyyəsi, 
əmək bölgüsü və kooperasiyanın dərinliyi, istehsalın iqti-
sadi-inzibati təşkilinin səmərəliliyi ilə ölçülür.
 
Məhsuldar qüvvələrin quruluşu dedikdə, onun mad-
di, mənəvi və ictimai, yəni birgə fəaliyyət nəticəsi olması 
kimi cəhətlər nəzərdə tutulur. 
Həyatda insanlar müxtəlif istehsal prosesləri gedişin-
də təbiətlə, onun nemətləri ilə qarşılıqlı əlaqədə olduqları 
kimi bir-biri ilə də ictimai-iqtisadi münasibətlərə girirlər. 
İnsanlar həyatda əməkdaşlıq edir, şərikli iş görür, muzdla 
işləyir, sahibkarlıq və işgüzar biznes fəaliyyəti ilə məşğul 
olur, bəzən rəhbərlik edir, bəzən də adi icraçı kimi müx-
təlif vəzifələri yerinə yetirirlər. 

---

95 
İstehsal münasibətləri dedikdə, ilk növbədə mülkiy-
yət münasibətləri, yəni kimin mülkiyyətin sahibi və kimin 
isə mülkiyyətin istifadəçisi, icraçısı, idarəedicisi olması 
nəzərdə tutulur. Həmin insanların, yaxud insanlar qrupu-
nun istehsal prosesində tutduqları mövqe və oynadıqları 
roldan asılı olaraq, bir sahibkar, fermer, şirkət başçısı, fəh-
lə kimi cəmiyyətin yaratdığı ümumi məhsuldan müəyyən 
pay alırlar.
 
Bu pay mənfəət (sahibkar), əmək haqqı (fəhlə-qul-
luqçu), renta (fermer), faiz (səhm sahibi) formalarında ola 
bilər. 
Real həyatda mülkiyyətin - əqli (zehni, intellektual); 
daşınmaz (ev, mülk, torpaq, zavod, sex, bina, meşə, mə-
dən); daşınar (məhsul, yük, mebel, zinət şeyləri, pal-paltar, 
meyvə tərəvəz, ərzaq); kapital (pul, səhm, əmanət) kimi 
növləri (formaları, tipləri) ilə rastlaşırıq. 
İqtisadi münasibətlər real, təkrar olunan, həyati mü-
nasibətlərdir. İnsanlar həyatda cəmiyyətdən və təbiətdən 
asılı olduqları kimi, şübhəsiz eyni zamanda bir-birlərindən 
də asılıdırlar. İqtisadi nəzəriyyə öyrədir ki, istehsal müna-
sibətləri ilə iqtisadi münasibətlər arasında qarşılıqlı sıx 
əlaqə olsa da, lakin onlar eyni anlayış deyildir. İstehsal 
münasibətləri bilavasitə istehsalı, yəni insanların fəaliyyət 
göstərdikləri sahəni-bankı, şirkəti, fermer təsərrüfatını 
əhatə edirsə, iqtisadi münasibətlər bütövlükdə təkrar isteh-
sal prosesini (istehsalı, bölgünü, mübadiləni, istehlakı) 
əhatə edir. 
İstehsal münasibətlərinin daşıyıcısı ayrı-ayrı cəmiy-
yət üzvləri, əmək kollektivi, ictimai qruplar, dövlət ola 
bilər. İstehsal münasibətlərinin aşağıdakı növləri (tipləri) 
var: 

---

96 
-
beynəlxalq istehsal münasibətləri; 
-
dövlətlə istehsal vahidləri (müəssisə, şirkət, təsər-
rüfat arasındakı münasibətlər; 
-
müəssisə və şirkətdaxili münasibətlər; 
-
ayrı-ayrı idarə, təşkilat, şirkət, birliklər arasındakı 
münasibətlər; 
-
dövlətlə xüsusi istehsalçılar arasındakı münasibətlər; 
-
müəssisələrlə bilavasitə istehlakçılar arasındakı mü-
nasibətlər. 
Cəmiyyətdəki müxtəlif istehsal subyektləri arasın-
dakı münasibətləri şərtləndirən zəruri amil tələb və maraq-
dır. Məhz bu amillər cəmiyyət üzvlərini və başqa subyekt-
ləri çoxcəhətli istehsal münasibətlərinə girməyə yönəldir. 
Bu mənada, cəmiyyətin və insanların tələbləri, marağı, is-
tehsalın, habelə xidmətlər göstərilməsinin inkişafına güclü 
təkan verir. 
İstehsal münasibətləri cəmiyyət həyatında keçici (ta-
rixən dəyişən) bir rol oynayır. Bu münasibətlər maddi 
məzmuna malik olub, obyektiv bir xarakter daşıyır. 
Cəmiyyətin istehsal münasibətlərini 2 hissəyə ayır-
maq mümkündür: