Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin

R.Lukas, C.Mut, T.Sar-
cent, M.Uolles
kimi alim və mütəxəssislər olmuşlar. 
Bu konsepsiya, iqtisadi nəzəriyyənin mikroiqtisadi 
səviyyəsinin prinsiplərinə əsaslansa da, eyni zamanda va-
hid iqtisadi nəzəriyyənin mikroiqtisadi və makroiqtisadi 
bölmələri arasında əlaqə yaratmağa yönəlmişdir. Məqsəd 
ondan ibarətdir ki, həm iqtisadçılar, həm də siyasətçilər öz 
fəaliyyətlərinin nəticələrinin dəyişkən xarakter daşıdığına, 
müəyyən gözləmə taktikasının mümkün təsirinə, mikroiq-
tisadi və makroiqtisadi problemlərin qarşılıqlı təsir əla-
qəsinə lazımı diqqət yetirsinlər. Bu istiqamətdə dövlətin 
iqtisadiyyata müdaxiləsi nə qədər az olarsa, cəmiyyətin 
iqtisadi-sosial problemlərinin həllində son nəticələr nəzərə 
alınmaqla, konkret addımlar atılarsa, şübhəsiz ictimai-iqti-
sadi səmərəlilik meyarları daha da yüksək olacaqdır. 

---

88 
MÖVZU 5 
 
TƏSƏRRÜFAT FƏALİYYƏTİNİN İCTİMAİ 
TİPLƏRİ VƏ ONUN TƏŞKİLİ 
 
a)
Maddi nemətlər istehsalı və onun əsas şərtləri.
b)
Cəmiyyətin təsərrüfat həyatının tarixi təkamülü. 
c)
Məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri. 
ç) Əmək kooperasiyası və əmək bölgüsü. 
d)
Təsərrüfat fəaliyyətinin müxtəlif tipləri. 
Müxtəlif ictimai - siyasi quruluşların və cəmiyyətlə-
rin iqtisadi əsasını, onun yaşayıb inkişaf etməsinin təmə-
lini - maddi nemətlərin (xidmətlərin) istehsalı, habelə fasi-
ləsiz surətdə təkrar istehsalı prosesi təşkil edir. Bu mənada 
maddi nemətlərin istehsalı və təkrar istehsalı cəmiyyətin 
iqtisadi bazasını, maddi-texniki fundamentini təşkil edir. 
İnsanların gündəlik həyat və tələbat qayğıları maddi 
nemətlərin istehsal olunmasını, müxtəlif təyinatlı xidmət-
lər göstərilməsini zəruri edir. Məlumdur ki, insanların 
yaşaması və fəaliyyət göstərmələri üçün onlar ilk növbədə 
yeməli, ərzaq məhsulları ilə təmin olunmalı, mənzil, pal-
tar, yanacaq əldə etməli, müəyyən xidmətlərdən faydalan-
malıdırlar. 
Hələ min illər bundan qabaq oda sitayişlə bağlı zər-
düştlüyün müqəddəs kitabı sayılan «Avesta»da deyilirdi 
ki, ac adamlara hətta ən müqəddəs və müdrik sözlər də az 
təsir edər. Çünki yaxşı qidalanmayan millətin nə qüvvətli 
əsgərləri, nə sağlam nəsli, nə də sanballı alimləri ola bilər. 
Deməli, maddi nemətlər istehsalı və müxtəlif xidmətlər 
göstərilməsi, bəşər cəmiyyəti inkişafının müxtəlif mərhə-

---

89 
lələrində onun yaşamasını, irəliyə doğru hərəkətini, yüksə-
lişini şərtləndirən həlledici amil rolunu oynamışdır. 
Əlbəttə, həyat yalnız maddi istehsaldan, yaxud cə-
miyyətin iqtisadi bazisindən ibarət deyildir. Maddi nemət-
lərlə yanaşı, insanların mənəvi dəyərlərə də, yəni elmə, 
təhsilə, mədəniyyətə, incəsənətə, musiqiyə, tamaşaya bax-
mağa, konsertə getməyə də ehtiyacı vardır. Dövlət aparatı, 
idarəetmə, inzibati-hüquq orqanları da daxil olmaqla bü-
tün bunlar cəmiyyətin üstqurumunu təşkil edir. Bu mənada 
bütövlükdə cəmiyyətin ictimai-siyasi, iqtisadi-sosial, mə-
dəni həyatı bir-birini tamamlayan və qarşılıqlı təsirdə 
fəaliyyət göstərən bazis və üstqurumdan ibarətdir. Lakin 
bu pozulmaz vəhdət daxilində bazis, cəmiyyətin iqtisadi 
təməli kimi aparıcıdır. Normal yaşayıb inkişaf edən cə-
miyyətdə bazislə üstqurumun uyğunluğu, sanki uçan qu-
şun qoşa qanadlarını xatırladır. 
Təsadüfü deyildir ki, hazırda BMT müxtəlif ölkələ-
rin sırf iqtisadi göstəriciləri ilə yanaşı, onların iqtisadi-
sosial və mədəni səviyyəsini səciyyələndirən «ölkənin 
ictimai inkişaf indeksi» adlı göstəricidən də istifadə edir. 
Bu indeks hər hansı bir ölkənin ümumiləşdirici iqtisadi 
göstəriciləri ilə yanaşı, orada iş həftəsinin uzunluğu, əhali-
nin orta ömrü, təhsil, elm, mədəni səviyyəsi nəzərə alın-
maqla müəyyənləşdirilir. 
Həmin indeks göstəricilərinə əsasən müasir dünya 
ölkələrinin dəyişən sıralanması belədir: Kanada, Yaponi-
ya, Norveç, İsveçrə, İsveç, ABŞ, Avstraliya, Fransa, 
Niderland, İngiltərə, Almaniya, İslandiya və başqaları.
Cəmiyyətlərin quruluşundan və formasından asılı ol-
mayaraq, müxtəlif təyinatlı maddi nemətlərin, habelə xid-
mətlərin varlığı üçün insan əməyi (iş qüvvəsi), əmək ci-

---

90 
simləri, əmək vasitələri zəruri bir şərt kimi olmalıdır. 
Əmək
- insanın şüurlu fəaliyyəti olub, insanla təbiət 
arasında baş verən proseslərdə müxtəlif maddələri, cisim-
ləri, şeyləri məqsədəuyğun surətdə öz tələbatına uyğunlaş-
dırmasıdır. Ağacdan ox və müxtəlif alətlərdən başlamış, 
müasir texnika və raketlərə qədər hər şey, məhz insan 
əməyinin məhsuludur. 
Maddi və mənəvi sərvətlərin yaradılmasının əsas 
amili sayılan əmək yalnız insana məxsusdur. İnsan şüurlu 
və məqsədəuyğun şəkildə təbiətin verdiyi nemətlərdən 
özünün, habelə cəmiyyətin konkret tələblərinə uyğun 
məhsullar yaradır. Bu mənada, əmək öz mahiyyətinə görə 
həmişə ictimai xarakter daşıyaraq, əkinçinin əməyi maşın-
qayıranın və nəqliyyatçının əməyi isə mədənçinin əməyi 
ilə qarşılıqlı təsirdə fəaliyyət göstərmişdir. 
Əmək öz məzmununa görə