O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti
Intensiv iqtisodiy o„sishning asosiy omillari
Yüklə 2,27 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.6. Intensiv iqtisodiy o„sishning asosiy omillari.
4.1. Iqtisodiy o„sish turlari Iqtisodiy o‗sish kategoriyasi iqtisodiyot amal qilishining asosiy ko‗rsatkichlari jumlasiga kirgan holda, u real yalpi ichki mahsulotning yildan-yilga hajmining ko‗payishini yoki aniqroq qilib aytganda, aholi jon boshiga real yalpi ichki mahsulot miqdorining oshishini ko‗rsatadi. ―Iqtisodiy rivojlanish‖ kategoriyasi ―iqtisodiy o‗sish‖ bilan chambarchas bog‗liq ko‗p o‗lchamli va ko‗p qirrali ko‗rsatkich bo‗lib, mamlakatda ijtimoiy institutsional va siyosiy o‗zgarishlar, aholining turmush darajasini, inson ehtiyojlarining qondirish darajasini ifodalaydi. Darhaqiqat, ―iqtisodiy rivojlanish‖ kategoriyasi ―iqtisodiy o‗sish‖ tushunchasiga nisbatan keng ma‘noli hisoblanadi. Ba‘zan iqtisodiy o‗sish yaqqol ta‘minlangan holda ―iqtisodiy rivojlanish‖ yuz bermasligi mumkin. Demak, ―iqtisodiy rivojlanish‖ inson ehtiyojlarini ta‘minlash, yashash sharoitini, tibbiy xizmatni, ta‘lim olish, barkamol avlodni taraqqiy etish imkoniyatlarini o‗zida qamrab oladi. Tahlillarga ko‗ra, iqtisodiy rivojlanish sifati iqtisodiyotni intellektuallashtirish va globallashtirish, uning ichki omillariga aylanishi bilan belgilangan iqtisodiy rivojlanish sifat va miqdoriy xususiyatlari dinamik nisbati bilan belgilanadi. 81 Ushbu asosda zamonaviy iqtisodiy rivojlanishning yangi sifati mazmuni ochib beriladi, u texnologik tartiblar almashuvi, texnologik taraqqiyotning ekzogen rivojlanish omilidan endogen omilga aylanishi, ijtimoiy ishlab chiqarish jarayoni va natijalariga intellektual mehnat ulushning ortishi, shuningdek, u zamonaviy texnologiyalarning nomoddiy ishlab chiqarish sohasiga jadal kirib kelishi umumiqtisodiy tendensiyalarini aks ettiradi. Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko‗p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo‗yicha ro‗y bermaydi. Iqtisodiy rivojlanish o‗z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o‗zgarishlarni, ijobiy va salbiy tamonlarni olib notekis boradi. Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo‗lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo‗lgan iqtisodiy o‗sish ko‗proq tahlil qilinadi. Iqtisodiy o‗sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo‗lib, o‗z ifodasini real YaMM (YaIM) hajmining va uning aholi jon boshiga ko‗payishida topadi. Mahsulotning o‗sish sur‘ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o‗zgarishi o‗rtasidagi nisbat iqtisodiy o‗sishning ekstensiv yoki intensiv turlarini belgilab beradi. Ekstensiv iqtisodiy o‗sishga ishlab chiqarishping avvalgi mexnikaviy asosi saqlanib qolgan holda ishlab chiqarish omillari miqdorining ko‗payishi tufayli erishiladi. Aytaylik, mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa ko‗paytirish uchun mavjud korxona bilan bir qatorda o‗rnatilgan uskunalarning quvvati, miqdori va sifati bo‗yicha, ishchi kuchining soni va malaka tarkibi bo‗yicha xuddi o‗shanday yana bir korxona quriladi. Ekstensiv rivojlanishchda, agar u sof holda amalga oshirilsa, ishlab chiqarish samaradorligi o‗zgarmay qoladi. Iqtisodiy o‗sishning intensiv turi sharoitida mahsulot chiqarish miqyoslarini kengaytirishga ishlab chiqarish omillarini sifat jihatidan takomillashtirish: yanada progressivroq ishlab chiqarish vositalarini va yangi texnikani qo‗llash, ishchi kuchi malakasini oshirishi, shuningdek, mavjud ishlab chiqarish potensialidan yaxshiroq foydalanish yo‗li bilan erishiladi. Intensiv yo‗l ishlab chiqarishga jalb etilgan 82 resurslarning har bir-birligidan olinadigan samara, pirovard mahsulot miqdorining o‗sishida, mahsulot sifatining oshishida o‗z ifodasini topadi. Bunda mahsulot ishlab chiqarishni ikki hissa oshirish uchun mavjud korxonaga teng bo‗lgan yana bir korxona qurishga hojat yo‗q. Bu natijaga ishlab turgan korxonani rekonstruktsiya qilish va texnik qayta qurollantirish, mavjud resurslardan yaxshiroq foydalanish hisobiga erishish mumkin. Real hayotda ekstensiv va intensiv omillar sof holda, alohida-alohida mavjud bo‗lmaydi, balki muayyan uyg‗unlikda, bir-biri bilan qo‗shilgan tarzda bo‗ladi. Shu sababli ustuvor ekstensiv va ustuvor intensiv iqtisodiy o‗sish turlari tahlil qilinadi. Iqtisodiy o‗sish murakkab va ko‗p qirrali jarayondir. Shu sababli uni baholash uchun qandaydir bitta ko‗rsatkich kifoya qilmaydi, muayyan ko‗rsatkichlar tizimi talab qilinadi. Bu ko‗rsatkichlar tizimida jismoniy va qiymat ifodasidagi ko‗rsatkichlar farqlanadi. Iqtisodiy o‗sish ko‗rsatkichlari ancha aniq natija beradi, (chunki ular inflyatsiya ta‘siriga berilmaydi), lekin unversal emas (iqtisodiy o‗sish sur‘atlarini hisoblashda har xil ne‘matlar ishlab chiqarishni umumiy ko‗rsatkichga keltirish qiyin). Iqlim ko‗rsatkichlari keng qo‗llaniladi, ammo ҳar doim xam uni inflyatsiyadan to‗liq «tozalash» mumkin bo‗lavermaydi. Shu sababli iqtisodiy o‗sish sur‘atlari qiyosiy yoki doimiy narxlarda hisoblanadi. Makroiqtisodiy darajada iqtisodiy o‗sishish asosiy qiymat ko‗rsatkichlari quyidagalar hisoblanadi: - YaMM (SMM) yoki milliy daromad hajmining real ko‗payishi; - YaMM (SMM) yoki milliy daromadning aholi jon boshi hisobiga o‗sishi; - YaMM (SMM) yoki milliy daromadning iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ortishi; Iqtisodiy o‗sishni aniqlashda har uchala ko‗rsatkichdan ham foydalanish mumkin, lekin ularning ahamiyati turlicha. Masalan: agar diqqat markazida iqtisodiy salohiyat muammosi tursa, birinchi ko‗rsatkichdan aniqlash ko‗proq mos keladi. Alohida mamlakat va hududlardagi aholining turmush darajasini taqqoslashda, 83 ko‗proq ikkinchi ko‗rsatkichdan foydalaniladi. Iqtisodiy samaradorlikni baholashda uchinchi ko‗rsatkichga ustuvorlik beriladi. Odatda iqtisodiy o‗sish foizda o‗sishniig yillik sur‘ati sifatida aniqlanadi. Masalan, agar o‗tgan yili real YaMM 60 mlrd. so‗mni va joriy yilda 70 mlrd. so‗mni tashkil qilgan bo‗lsa, o‗sish sur‘atini joriy yildagi real YaMM hajmiga bo‗lish yo‗li bilan aniqlash mumkin. Bu holda o‗sish sur‘ati 16,6% ni (70/60*100) tashkil qiladi. Iqtisodiy o‗sishning alohida tomonlarnni xarakterlovchi ko‗rsatkichlari ham mavjud bo‗lib, ulardan asosiylari ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasi, mehnat unumdorligi va ish vaqtini tejash, shaxsiy daromad va foyda massasi, milliy iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi kabilar hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar darajasi quyidagi ko‗rsatkichlar bilan xarakterlanadi: a) ishlab chiqarish vositalarining rivojlanish darajasi, ya‘ni uning unumdorligi; b) xodimning malakasi va tayyorgarlik darajasi; v) ishlab chiqarishning moddiy va shaxsiy omili o‗rtasidagi nisbat; g) mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning tashkil etilishi, kooperatsiyasi va ixtisoslashtirilishi. Iqtisodiy o‗sishning jahon amaliyotida keng qo‗llaniladigan boshqa ko‗rsatkichi iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi hisoblanadi. U tarmoqlar bo‗yicha hisoblab chiqilgan, YaMM ko‗rsatkichi asosida tahlil qilinadi. Yüklə 2,27 Mb. Dostları ilə paylaş:
|