№1 Mavzu: Pedagogika fanlarini o’qitish metodikasining predmeti

14.2. Psixologiyani o'qitishda og'zaki bayon metodlari 
Yuqorida ta’kidlanganimizdek, "metod" atamasi yunoncha 
"methodos" so'zidan kelib chiqqan bo'lib, maqsadga eltuvchi yo‘lni 
ifodalaydi. Ta'lim metodi —bu o‘qituvchining o‘quvchilarni o‘quv 
materialini o‘zlashtirishga, turli didaktik vazifalarni hal etishga 
yo‘naltirilgan, o‘quv-biluv faoliyatini tashkil etish yo‘lidir. 
Ta'lim metodlarini bilim va ko'nikmalar manbai bo'yicha 
tasniflash keng tarqalgan. Bunga muvofiq quyidagilar mavjud: 
1. Og'zaki bayon metodlari (bilim va ko'nikmalar manbai - og'zaki 
yoki bosma so'z). 
2. Ko‘rgazmali metodlar (bilim va ko'nikmalar manbai - 
obyektlar, hodisalar, ko'rgazmali qurollar). 
3. Amaliy metodlar (bilim va ko'nikmalar manbai bu talabalar 
tomonidan amalga oshiriladigan amaliy harakatlardir). 
Og'zaki bayon metodlari psixologiyani o'qitish metodlari orasida 
yetakchi o'rinni egallaydi. Og'zaki bayon metodlarining asosiy ustunligi 
shundaki, ular qisqa vaqt ichida katta hajmdagi ma'lumotlarni uzatishga 
imkon beradi. Og'zaki bayon metodlariga hikoya, tushuntirish, suhbat, 
munozara, kitob bilan ishlash kiradi. Ushbu metodlardan asosan 
ma'ruza va seminar mashg'ulotlarida, talabalarning darsliklar, o'quv 
qo'llanmalar va ilmiy adabiyotlar bilan mustaqil ishlashlarida, 
konsultatsiyalar paytida foydalaniladi. 
Talabaning idrok etadigan nutqi og'zaki yoki yozma (bosma) 
bo'lishiga qarab, og'zaki metodlarni og'zaki va yozma turlariga ajratish 
mumkin. Ularning har birining o'ziga xos afzalliklari va kamchiliklari 
mavjud. O'qituvchi ma'ruzalar, seminarlar va konsultatsiyalarda 
foydalanadigan 
og'zaki 
metodlar 
unga 
materialni 
yanada 
muvaffaqiyatli tushuntirishga imkon beradi: 
♦ nutqdan tashqari vositalardan foydalanish (o'qituvchining 
mimikalari, imo-ishoralari, nutq intonatsiyasi, holati, pantomimikasi); 
♦ o'quv materialini anglash bo'yicha talabalardan o'z vaqtida fikr-

---

230 
mulohazalar olish (nutq so'zlari, savollar, talabalarning yuz ifodalari 
yordamida); 
♦ talabalarni idrok etish va tushunishni faollashtirish. 
Yozma nutqda bu imtiyozlar yetishmayapti. 
Boshqa tomondan, gapirish axborot uzatish tezligi jihatidan 
unchalik samarasiz (nutq tezligi matn o'qish tezligidan past). Shuning 
uchun talaba darslikning tegishli qismini o'qituvchining takrorlashida 
tinglashdan ko'ra tezroq o'qishi mumkin. Shu munosabat bilan 
ma'ruzalarning axborot funksiyasi hozirgi paytda o'z ahamiyatini 
yo'qotmoqda.
Yozma ta'lim metodlari axborot uzatishning yuqori darajasi bilan 
tavsiflanadi. Shuning uchun ma'lumotga ega bo'lgan o'quv materiallari 
talabalarga bosma matnlar (kitoblar, darsliklar va o'quv qo'llanmalari, 
tarqatma materiallar) shaklida berilishi kerak. Talabalarlarning bosma 
materiallar bilan ishlashini yanada samarali yo‘lga qo‘yish uchun bir 
qator maxsus texnikalardan foydalanish mumkin: 
♦ konspektlash - o'qilgan kontentning qisqacha bayoni; 
♦ matn rejasini tuzish (oddiy yoki murakkab reja); 
♦ tezislar yozish - o'qilgan matnning asosiy g'oyalari qisqacha 
bayoni; 
♦ iqtibos keltirish - matndan so'zma-so'z parchalar yozish; 
♦ annotatsiya yozish - o'qilganlarning asosiy ma'nosini qisqacha, 
ixcham bayon qilish; 
♦ taqriz - o'qilgan materialga munosabatingizni bildirgan qisqa 
sharh yozish; 
♦ formal-mantiqiy modelni tuzish - o'qilgan materialni og'zaki-
sxematik aks ettirish; 
♦ g’oyalar tezaurusni tuzish - mavzu bo'yicha asosiy 
tushunchalarning tartiblangan to'plami; 
♦ g'oyalar matritsasini tuzish - turli mualliflarning asarlaridagi bir 
xil obyektlar, hodisalarning qiyosiy xarakteristikasi. 
O‘tgan boblarda ta’kidlaganimizdek, og'zaki metodlar o‘z 
navbatida dialogik va monologikka bo‘linadi. 
Og‘zaki nutqning eng sodda turi dialog, ya'ni allaqanday 
masalalarni birgalikda muhokama qilayotgan va hal etilayotgan 
hamsuhbatlar tomonidan olib boriladigan suhbat hisoblanadi.
Og‘zaki nutqning ikkinchi bir turi monolog nutq bo‘lib, uni bitta 

---

231 
kishi boshqasiga yoki uni tinglayotgan ko‘plab kishilarga qarata 
gapiradi: bunga o‘qituvchining hikoyasi, o‘quvchining kengaytirilgan 
javobi ma'ruza va shu kabilar kiradi. Talabalarning o'qituvchi 
monologini anglashi ularga ma'lum qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, 
ayniqsa u darslikning yozma matnini so'zma-so'z takrorlasa. Og'zaki 
monologik nutq tuzilishi bilan yozma nutqdan farq qiladi. O'qituvchi 
ushbu farqlarni bilishi kerak. Ma'ruza tayyorlashda nafaqat darslik va 
o'quv qo'llanma, kitob, maqoladan tegishli materialni qayta yozish, 
balki uni didaktik tarzda qayta ishlash va og'zaki nutq uslubi hamda 
sintaksisiga moslashtirish kerak.
Kitobning (yoki maqolaning) matnini oddiy takrorlash uzun 
gaplar va nutqning murakkab burilishlari tufayli qiyinchilik bilan qabul 
qilinadi. Bir guruh nemis olimlari kattalarning yarmidan ko'pi 13 
so'zdan ko'p bo'lgan jumlalarni eshitish qobiliyatiga ega emasligini 
aniqladilar. Agar og'zaki so'zlar zanjiri 6 soniyadan ko'proq bo'lsa, 
tinglovchilar iboraning ma'nosini yo'qotadilar. Katta yoshdagilarning 
uchdan bir qismi, hatto 11-so'zni aytganda ham gapning boshlanishini 
unutishadi. Uzoq jumlalar (18 dan ortiq so'zlar) tinglovchilarning 15 
foizi anglash va o'zlashtirishga muvaffaq bo‘ladi
1
. Shuning uchun 
ma'ruza tayyorlash jarayonida kitobning asl matnini quyidagi tartibda 
ko'rib chiqish zarur: 
1) ahamiyatsiz so'zlar va bo'laklarni tashlab, jumlalar uzunligini 
qisqartirish; 
2) murakkab gaplarni sodda gaplarga ajratish; 
3) murakkab jumlalarning tuzilishini sodda va tushunarli tarzda 
qayta qurish; 
4) talabalar motivatsiyasi va faolligini rag'batlantiruvchi 
savollarni shakllantirish; 
5) o'qituvchining fikrlarini tushunishda qiyinchilik tug'dirishi 
mumkin 
bo'lgan 
atamalarni, 
ularning 
ilmiy 
xususiyatlarini 
yo'qotmasdan, sodda so'zlarga almashtirish. 
O'qituvchi 
nutqining 
psixologik 
xususiyatlari 
ma'ruza 
samaradorligini oshirish uchun katta ahamiyatga ega. Bunday holda 
quyidagi ta'sirchan nutq vositalaridan foydalanish tavsiya etiladi: 
1) yangi materialni talabalarning o'zlashtirilgan bilim va 
1
Карандашев B.H. Методика преподавания психологии - М. Спб 2007, 76-ст. 

---

232 
tajribalari bilan bog'lash; 
2) monologga kiritilgan fikrni taqdim etishning savol-javob 
shakli; 
3) og'zaki nutq sintaksisidan foydalanish (murakkab jumlalardan 
sodda gaplarning ustunligi, murakkab jumlalarning aniq tuzilishi); 
4) o'quv materialini taqdim etishda shaxsiylashtirish (materialga 
shaxsiy munosabat, shaxsiy tajribani ko‘rsatish); 
5) tasviriy, nutqning illyustratsiyasi; 
6) yaxshiroq tushunish uchun qayta yozish; 
7) informatsion bilan bir qatorda pragmatik bayonotlardan 
foydalanish 
(o'quvchilar 
e'tiboriga, 
xotirasiga, 
fikrlashiga, 
hissiyotlariga ta'sir qiladi). 
O'qituvchi nutqidan tashqari, o'quvchilarga nutqsiz ta'sir 
ko'rsatadi. Bunday ta'sirning asosiy vositalariga quyidagilar kiradi. 
1) aloqa masofasi (makon joylashuvi nuqtai nazaridan); 
2) vizual aloqa; 
3) mimika; 
4) vaziyat; 
5) jistlar; 
6) nutqning fonitik xususiyatlari (temp, ohang, kuch, ritm, 
kuchlanish, pauza, intonatsiya). 
Yuqoridagi nutq vositalaridan va nutqdan tashqari ta'siridan 
muvaffaqiyatli foydalanish monologning og'zaki o'qitish metodi 
sifatida samaradorligini oshiradi. 
Talabalarning faol pozitsiyasi tanqidiy fikrlash bilan bir qatorda 
kuchli bilim va ko'nikmalarni shakllantirishga yordam beradi. Dialoglik 
metodning ushbu afzalligi katta darajada seminar va konsultatsiyalarda 
amalga oshiriladi, chunki dialog va munozara ushbu mashg'ulotlar 
shakllarining asosidir. Ularning samaradorligi savollarning qanday 
berilishiga bog'liq. Bu shunday bo'lishi mumkin: 
1) reproduktiv faoliyatni rag'batlantiradigan savollar: "eslab 
qolish", "aytib berish", "tavsiflash", "tavsif berish", "ochish", 
"qo'shish"; 
2) samarali faoliyatni rag'batlantiradigan savollar: "taqqoslash", 
"qarama-qarshilik", "umumlashtirish", "xulosa chiqarish", "tahlil 
qilish", "ta'kidlash", "ular qanday bog'liq". 
Y.A.Samarin quyidagi turdagi savollardan foydalanishni tavsiya 

---

233 
qiladi: 
1) talabaning psixologik tushunchaning mohiyatini o'ylashga 
o'rgatadigan savollar, masalan, " qiziqish va qiziquvchanlik o'rtasidagi 
farq nima?"»; 
2) muayyan psixologik hodisalar va qonuniyatlarni aks 
ettiradigan hayotiy misollarni keltirishni talab qiladigan savollar;
3) talabalarning ta'lim faoliyati va xatti-harakatlari bilan bevosita 
bog'liq savollar, masalan, "o'quv materialini o‘zlashtirishning qaysi 
usulini o'zingiz uchun eng yaxshi deb bilasiz va nima uchun". 
Javoblarni tinglagandan so'ng o'qituvchi munozara tashkil qilishi 
mumkin. 
Klassik dialogik o'qitish metod - evristik suhbat. Bunday suhbat 
davomida o'qituvchi talabalarning mavjud bilimlari va tajribalariga 
tayanib, puxta o'ylangan savollar tizimi yordamida ularni yangi 
bilimlarni anglashga, o'zlashtirishga va xulosalarni shakllantirishga olib 
keladi. Bunday birgalikdagi tadbirlar natijasida talabalar o'zlarining 
mulohazalari orqali bilimlarga ega bo'ladilar. Ushbu metoddan Suqrot 
mohirona foydalangan va hozirgi kunda "Suqrotcha metod" nomi bilan 
mashhur. Ta’limning dialog usulidan psixologiya fanlaridan seminar 
mashg’ulotlarini tashkil etish jarayonida keng foydalaniladi. Savol va 
topshiriqlarni shakllantirish o'quv kursining mazmuni, maqsad va 
vazifalari, shuningdek dasturda tavsiya etilgan darslik va o'quv 
qo'llanmalari asosida belgilanadi. O'qituvchilarga yordam sifatida 
ko'plab darsliklarda seminarda muhokama qilinishi mumkin bo'lgan 
mavzular va savollar berilgan. Biroq, o'qituvchi ularni erkin tanlaydi. U 
boshqa qo'llanmalardan ham foydalanishi mumkin. 
Hikoya—
o‘quv materiali mazmunini jonli, obrazli, ta'sirli 
ravishda bayon qilishdir. Hikoya qilib berish mahoratini egallagan 
o‘qituvchi o‘quvchilarni bilimlarni muayyan tizimda o‘zlashtirishlarini 
ta'minlaydi, ularni fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. 
Predmetning xususiyatlariga qarab hikoya qilib berish o‘zgarishi 
mumkin.