O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Бруно Ж. Диалоги. М ., 1949, 204-bet.

---

Naturfilosofiya va kosmologiya sohasida Bruno bir qator 
g‘oyalarni ilgari surdiki, ular to'laligicha o‘rta asr teologiyasi 
va sxolastikasi prinsiplariga zid edi. Xuddi o‘sha g‘oyalar uni 
yeretik (bid’at)likda ayblash uchun inkvizitsiyaga yirik dastak 
bo‘ldi. Bruno koinot va tabiat cheksiz-chegarasiz, uning na 
boshi, na oxiri bor, degan fikr-mulohazalarini isbotlash uchun 
Xudoning cheksiz qudratga ega ekanligi, shuning uchun ham 
u hech qachon chegarasi, oxiri bor narsalarni yaratmaydi, 
degan argumentdan o'rinli foydalandi. Lekin koinot va tabi­
atning cheksizligini isbotlash uchun keltirilgan eng muhim 
argument, Brunoning tushuntirishicha, ilohiy qudrat emas, 
balki o‘sha zamon astronomiya va fizikasida qilingan eng yangi 
kashfiyotlardir, birinchi navbatda, Nikolay Kuzanskiy va Nikolay 
Kopernik ta ’limotlaridir.
Bruno koinotda mavjud bo'lgan turli sayyoralar, hatto os­
mon yoritgichlari orasida ham o‘zaro aloqadorlik va o‘zaro ta’sir 
borligini isbotlab berishga urindi. Kopernik qarashlarini davom 
ettirib, har qanday osmon yoritgichini o'zicha alohida bir mutlaq 
markaz deyish mumkin. Bu markaz hamma joyda bo‘lishi ham, 
o‘z navbatida, hech qayerda bo'lmasligi ham mumkin. Koinot 
cheksiz-chegarasiz bo‘lganidek, uning turli olamlari ham chek- 
siz-chegarasizdir, deb ta’kidlaydi mutafakkir. O'zi yaratgan mod- 
diy va ma’naviy substansiyaning birligi to ‘g‘risidagi ta’limotga 
suyanib, Bruno shunday xulosaga keladiki, son-sanoqsiz dunyolar- 
ga ichki harakat berib turgan manba vazifasini ilohiy qudrat 
emas, balki universal «Dunyoviy jon» bajaradi.
J.Bruno o‘rta asr sxolastikasi va dualizmi g'oyalariga qarshi 
borib, olamning borlig'i g'oyalarini yanada rivojlantirdi. Yerdagi 
va osmondagi jismlarda fizik o'xshashliklar mavjud ekanligini 
tushuntirishga harakat qildi. Sxolastik falsafaga muvofiq, yer to‘rtta 
stixiyani: tuproq, suv, havo, olovni vujudga keltirsa, osmon esa 
efir stixiyasini vujudga keltiradi. Brunoning fikricha, efir yer, 
suv, havo, olov bilan birlashib, koinotdagi boshqa sayyoralardek 
Yer kurrasini hosil qiladi. Yerdagi va osmondagi o'xshashlik, 
fizik bir xillilik g'oyasi olam birligi muammosining yanada kes- 
kinlashishiga sabab bo'ldi. Bruno ushbu muammoni o'zgacha 
yondashuv bilan, ya’ni qadimgi zamon atomizmi kayfiyatini 
mutlaq maksimum to ‘g‘risidagi ta’limot bilan to‘ldirib bartaraf 
etishga harakat qiladi. Uning tushuntirishicha, borliqning asosida
92

---

monada deb nomlanuvchi eng kichik zarracha yotadi. Ushbu 
zarracha borliqning so‘nggi minimal tayanchi bo‘lib, Bruno 
ta ’limotida uch xil ma’noda o ‘z aksini topadi. Chunonchi, 
ontologik ma’noda monada deganda borliqning eng kichik, mini­
mal darajadagi substansiyasi, ham jismoniy, ham ruhiy ibtidosi 
tushuniladi. Fizika nuqtayi nazaridan monada atomni ifodalasa, 
matematika borasida u nuqtani anglatadi. Nuqtalaming yig'indisi, 
o ‘z navbatida, to ‘g‘ri chiziqni, to ‘g‘ri chiziq tekislikni, tekislik 
esa har qanday geometrik shaklni (jismni) hosil qiladi. Eng 
yuqori substansiya deganda «monadalar monadasi», ya’ni Xudo 
tushuniladi.
Nikolay Kuzanskiy dialektikani faqat teologiyaga tatbiq et- 
gan bo'lsa, Jordano Bruno undan farqli o'laroq dialektikani 
inson faoliyatiga ham tatbiq etdi. Asosiy e’tiborni nafaqat Xudo 
bilan tabiat orasidagi qarama-qarshiliklar birligini, balki ular 
orasidagi kurashni aniqlashga qaratdi.
Jordano Bruno Renessans davri an’analarini davom ettirib, 
bilish jarayonida har qanday obro‘-e’tiborga sajda qilishga, uni 
mutlaqlashtirishga qarshi chiqdi. Uning fikriga ko‘ra, bilish jara­
yonida birovlarning aqliga tayanib fikr yuritish o‘ta pastkashlik, 
bu borada turli an ’analarga suyanish ham o‘ta gumrohlik, 
shuningdek, allaqanday allomaning fikrini qo‘llab quwatlash 
ham be’manilikdir. Brunoning e’tirof etishicha, bilishning maqsadi 
m a’lum darajadagi bilim lar birligini ta ’m inlashdan iborat 
bo‘lmog‘i lozim. Bilimlar birligini ta’minlash universumning che- 
garasizligini bilishga olib keladi. Bunday yumushni qarama-qarshi- 
liklarning bir-biriga mos tushishi jarayoni dialektikasini bilmas- 
dan turib aniqlab bo'lmaydi.
Bruno faylasuflarning turli bahs-munozaralariga sabab bo‘lgan 
haqiqat muammosi haqida ham ko‘p bosh qotiradi. Uning 
tushuntirishicha, haqiqatni aniqlash jarayoni sekinlik bilan amalga 
oshadi. Ushbu jarayonga insonning his-tuyg‘ulari, idroki, fahm- 
farosati, fikr-mulohazalari ishtirok etadi. Brunoning ta’kidlashicha, 
bilish jarayonida hissiy bosqichning ahamiyati uncha katta emas. 
Chunki his-tuyg‘u insonga aqlni qo‘zg‘atish, unga ichki stimul 
berish uchun kerak. «Hissiyot naqadar takomillashgan bo‘lishidan 
qat’iy nazar, u ayrim noaniqliklardan xoli bolmaydi».1 Boshqacha